Uniwersytet Karpacki

Alfred Król

Znaczenie lasów prywatnych w gospodarce i ochronie przyrody w Polsce

Obowiązujące w Polsce prawo leśne zrównało wartości produkcyjne, społeczne  i ochronne lasów niezależnie od formy ich własności. Podstawowe ramy rozwoju leśnictwa określa Ustawa o lasach z 1991 roku wraz z późniejszymi zmianami (1991 ) oraz Polityka Leśna Państwa z 1997 roku (1997 ). Leśnictwo prywatnej własności powinno się otworzyć na oczekiwania zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich i stać się ważnym i trwałym elementem krajobrazu. Uwzględniając aktualny stan lasów prywatnych oraz wzrost wielkości powierzchni w skali kraju należy podkreślić coraz większą ich rolę w planowaniu przestrzennym. W leśnictwie wielofunkcyjnym udział lasów i ich oddziaływanie na rozwój regionalny wydaje się jednym z ważniejszych problemów XXI wieku.

Polska po wstąpieniu do Unii Europejskiej przeżywa bardzo ważny okres, rozwija się nowoczesna gospodarka korzystająca z dobrych wzorców opartych na przyjaznych środowisku technologiach. Zmieniając lokalne społeczności przy doskonaleniu samorządowych organizacji należy uwzględniać szeroko rozumiane partnerstwo z jednostkami posiadającymi prawo własności. Konieczne jest budowanie współpracy na linii właściciel lasu i korzystający z jego własności. Istnieje potrzeba wypracowania porozumienia w sprawach niezbędnych, podstawowych działań na rzecz rozwoju leśnictwa. W obliczu wyzwań energetycznych i ekologicznych, niezależnie od formy własności podkreśla się potrzebę trwałości zachowania i użytkowania lasu dla możliwie pełnego rozwijania ich wszechstronnej użyteczności.

Charakterystyka lasów prywatnych.

Lasy nie stanowiące własności Skarbu Państwa zajmują powierzchnię 1 725 037 ha z czego lasy należące do osób fizycznych 1 623 435 ha, lasy wspólnot gruntowych 66 815 ha, lasy należące do Spółdzielni Produkcyjnych 5 307 ha a lasy będące własnością Kościoła i Związków Wyznaniowych oraz Organizacji Społecznych 29 480 ha.

Lasy prywatne stanowią 18,9 % lasów Polski. Rzeczywisty udział lasów tej formy własności jest znacznie wyższy ponieważ ponad 300 tysięcy hektarów gruntów rolnych pokrytych lasami pochodzącymi z naturalnych obsiewów, nie zostało dotychczas przekwalifikowane na grunty leśne. Gdyby Starostwa wypełniły ustawowy wymóg konieczności uporządkowania ewidencji według stanu faktycznego na gruncie, powierzchnia lasów niepaństwowych przekroczyłaby dwa miliony hektarów a ich odsetek w kraju stanowiłby ponad 22 % ( Chrempińska 2010, Głaz i Gołos 2012).

Z danych z ostatniego powszechnego spisu rolnego przeprowadzonego w roku 2002 wynika, że ponad 841 tysięcy gospodarstw rolnych posiada las. Las o powierzchni do 1 ha posiada 59,3 % gospodarstw a jedynie 4,1 % na swoim stanie posiada las o powierzchni powyżej 5 ha. Gospodarstwa leśne o powierzchni powyżej 20 ha należą jedynie do 0,2 % właścicieli. Średnia powierzchnia lasu przypadająca na jedno gospodarstwo wynosi 1,3 ha (Gołos 2007, Król 2014). Duże rozdrobnienie lasu jest jednym z bardzo ważnych czynników negatywnie wpływających na efektywność gospodarowania w lasach prywatnych (Bernadzki 2006, Król 2008).

Rozmieszczenie przestrzenne lasów prywatnych jest bardzo nierównomierne, najczęściej występują w Polsce Wschodniej i Południowej, zdecydowanie mniej lasów tej formy własności znajduje się w zachodniej i północnej  części kraju. W województwach małopolskim, mazowieckim, lubelskim i podlaskim znajduje się łącznie 984 556 ha, które stanowią 57,1 % ogólnej powierzchni lasów prywatnych w Polsce. Najwyższy odsetek lasów prywatnych występuje w województwie małopolskim 43,4 %, mazowieckim 42,2 %, lubelskim 39,1 %, łódzkim 32,6 % i podlaskim 31,4 %. Najniższy udział lasów prywatnych ma miejsce w województwie zachodniopomorskim 1,4 %, lubuskim 1,5 % i dolnośląskim 2,4 %. Rozmieszczenie lasów prywatnych oraz formy ich własności przedstawiono w tabeli 1.

Tabela  1

Powierzchnia lasów prywatnych wg województw stan na 2014.

Jednym z celów polityki gospodarczej, przestrzennej i ekologicznej polski była realizacja programu zwiększania lesistości. Krajowy program zwiększenia lesistości zakłada do roku 2020 zalesienie około 680 tysięcy hektarów w tym 550 tysięcy na gruntach prywatnej własności. W latach 2001 -2015 zalesiono około 105 tysięcy gruntów prywatnych nie przydatnych do produkcji rolnej. Od roku 2005 następuje spowolnienie procesu zalesiania, prowadzona analiza wykazuje, że przyjęty program nie zostanie zrealizowany. Jako przyczynę spadku powierzchni zalesień uznaje się wzrost popytu na grunty orne i związany z tym wzrost ich wartości w obrocie prywatnym. Na zmniejszenie zainteresowania zalesieniami przez prywatnych właścicieli składa się wiele czynników w tym również krytyczna ocena stanu opieki Państwa nad lasami prywatnymi. Przygotowywany Narodowy Program Leśny powinien przewidzieć stworzenie finansowych zachęt i ulg podatkowych aktywizujących właścicieli lasów i gruntów do zalesienia w podejmowaniu decyzji korzystnych zarówno dla nich jako posiadaczy jak również dla lokalnych społeczności.

Struktura gatunkowa i wiekowa lasów prywatnych

Skład gatunkowy jest uzależniony od warunków klimatycznych i siedliskowych jak również od zasad gospodarki leśnej w poprzednim stuleciu. W lasach prywatnych reprezentowane są wszystkie gatunki lasotwórcze, drzewa iglaste stanowią 67,7 % i są jedynie o około 3 % mniej reprezentowane w porównaniu z lasami państwowymi. Spośród gatunków iglastych najliczniej reprezentowane są sosna pospolita której udział wynosi 56,3 %, świerk pospolity 5,4 % i jodła 4,3 %. W grupie drzew liściastych największy udział posiadają: brzoza brodawkowata 9,7 %, olcha czarna 7,6 %  i dąb szypułkowy 5,7 %. Szczegółowe zestawienie udziału gatunków w składzie drzewostanów należących do prywatnych właścicieli stan na 2014 rok przedstawiono w tabeli 2.

Tabela 2

Struktura gatunkowa i wiekowa drzewostanów oraz ich zasobność w lasach prywatnych.

So                                                 56,3                                       48                        227

Św                                                  5,4                                       53                        218

Jd                                                    4,3                                       58                        302

Bk                                                   2,9                                       53                        288

Db                                                   5,7                                      42                        182

Gb                                                   2,7                                      50                        219

Brz                                                  9,7                                      39                        167

Ol                                                    7,6                                      42                        236

 Tp iOś                                            2,2                                      43                        264

W porównaniu z lasami państwowymi w lasach prywatnych liczniej reprezentowane są jodła, brzoza i olcha czarna, niższy jest natomiast udział sosny. Sposób prowadzenia gospodarki w lasach indywidualnej własności umożliwił zachowanie na niżu cennych ekosystemów na siedliskach wilgotnych- łęgów i olsów a w górach lasów jodłowych.

Aktualny wiek drzewostanów w lasach prywatnych jest wynikiem zalesień prowadzonych po roku 1945. Przeciętny wiek wynosi 46 lat i jest niższy od przeciętnego w lasach państwowych o 12 lat. W strukturze wiekowej dominują drzewostany III, II i IV klasy wieku, których udział procentowy wynosi odpowiednio 36,4 %, 20,0% i 17,5 %. Drzewostany młodsze zajmują 10,4 % powierzchni a osiemdziesięcioletnie i starsze 8,0 %.

Duży udział drzewostanów w średnich klasach wieku i ich struktura gatunkowa wskazują na znaczący wzrost zasobów drewna w lasach prywatnych w okresie najbliższych 20 lat. Z prognozy rozwoju i użytkowania zasobów drzewnych wynika, że przeciętna ich miąższość w roku 2031 wyniesie 484,4 miliona m³ wobec aktualnie szacowanej na 454,9 miliona m³ (Dawidziuk i Neroj 2012).

Przeciętna zasobność drzewostanów należących do prywatnych właścicieli na dzień 31.12.2013 roku wynosiła 223 m³/ha. Największą zasobność posiadały: topola i osika 264 m³/ha, jodła 302 m³/ha i buk  288 m³/ha. W przypadku drzewostanów sosnowych zasobność była niższa i wynosiła 227 m³/ha.

Pozyskanie drewna i stan sanitarny lasów prywatnych

Posiadanie lasu daje możliwość uzyskiwania dodatkowych przychodów ze sprzedaży pozyskiwanego drewna. Jak wynika z danych rocznika statystycznego GUS pozyskanie w lasach prywatnych w ostatnich latach wynosiło około 1 633 tysięcy m³ grubizny w tym iglastej 1 256 tysięcy m³ a liściastej 377 tysięcy  m³. W przeliczeniu na powierzchnię jednego hektara wynosi to 0.95 m³ i jest około 5 krotnie niższe w porównaniu z lasami państwowymi.

W przygotowywanych prognozach poprawy efektywności gospodarki leśnej w lasach prywatnych podkreśla się potrzebę zwiększenia pozyskania drewna zgodnie z przewidywanym wzrostem powierzchni lasów i zasobów drzewnych.

Ocena gospodarki leśnej przygotowywana na podstawie inwentaryzacji drewna martwego, którego obecność w istotny sposób wpływa na procesy kształtujące właściwości siedliska leśnego wykazuje, że rozkładające się drewno nie tylko wzbogaca glebę ale ich obecność jest czynnikiem zachowania różnorodności biologicznej stwarzając możliwość rozwoju wielu pożytecznym  organizmom. Na podstawie wielkoobszarowej inwentaryzacji stanu lasów wykazano, że miąższość tzw. drewna martwego jest znacznie wyższa niż w lasach całego kraju (Głaz i Gołos 2012).

Kondycja lasów jest wypadkową oddziaływania warunków przyrodniczych, działalności gospodarczej właścicieli oraz czynników biotycznych i abiotycznych. Korzystny wpływ na stan sanitarny oraz ich ochronę przed wewnętrznymi i zewnętrznymi zakłóceniami ma terminowe wykonywanie zabiegów pielęgnacyjnych. Za skuteczną metodę ograniczania zamierania drzew uznaje się usuwanie drzew uszkodzonych przez czynniki abiotyczne w celu ograniczenia bazy dla rozwoju i rozrodu owadów z grupy szkodników wtórnych. Badania własne wykazały, że sposób gospodarowania w lasach prywatnych nie zagraża ich trwałości. Prowadzone działania z zakresu ochrony lasu zabezpieczają ich właściwy stan i nie ustępują  lasom państwowym ( Król 2012). Nadrzędnym celem jest zapewnienie ciągłości ochrony gleby, utrzymanie aktywności, sprawności i produkcyjności siedlisk leśnych oraz zagwarantowanie trwałej obecności lasu. Stan sanitarny lasów prywatnej własności ulega  w ostatnich latach poprawie między innymi w następstwie wzrostu cen surowców energetycznych i częstsze korzystanie z drewna opałowego pozyskiwanego w ramach wykonywanych zabiegów pielęgnacyjnych.

Uproszczone plany urządzania lasu

Zgodnie z Ustawą o lasach gospodarkę leśną w lasach prywatnych prowadzi się na podstawie uproszczonego planu urządzenia lasu. Jest on dla właściciela  podstawowym dokumentem zawierającym pełną charakterystykę posiadanego lasu, zakres działań z zagospodarowania, ochrony i użytkowania lasu na okres 10 lat.

Uproszczone  plany urządzenia lasu sporządza się w celu:

• inwentaryzacji zasobów przyrodniczo-leśnych,
• oceny stanu lasu,
• oceny występujących zagrożeń,
• zaprojektowania pożądanej struktury gatunkowej, wiekowej i przestrzennej lasu,
• kształtowania wielkości i struktury zapasu drzewostanów,
• sporządzenia wykazu zadań gospodarczych w tym racjonalnego użytkowania lasu w sposób
• trwale zapewniający optymalną realizację wszystkich jego funkcji,
• pozyskiwanie drewna w granicach nie przekraczających możliwości produkcyjnych lasu,
• pozyskiwanie surowców i produktów i produktów ubocznego użytkowania lasu w sposób zapewniający ochronę runa leśnego.

Prowadzona waloryzacja przyrodnicza obejmuje również inwentaryzację roślin chronionych. Listę sporządza się w trakcie prac taksacyjnych jak również na podstawie dostępnych źródeł zawierających informacje o występowaniu flory i fauny związanej z obszarem przygotowywanego uproszczonego planu.

Procedura sporządzania uproszczonego planu poddawana zostaje konsultacjom społecznym poprzez jego wyłożenie w gminie na terenie której znajdują się urządzane lasy prywatne. Opracowany plan poddany zostaje również ocenie oddziaływania na środowisko. Prognoza zostaje opiniowana przez regionalnego dyrektora ochrony środowiska oraz wojewódzkiego inspektora sanitarnego. W kolejności przygotowany projekt uproszczonego planu urządzenia lasu przedstawiony zostaje do zatwierdzenia przez starostę.

Przedmiotem prognozy oddziaływania na środowisko przyrodnicze jest analiza wszystkich zadań gospodarczych określonych dla prywatnego właściciela lasu w uproszczonym planie urządzenia lasu, których realizacja może mieć wpływ na podstawowe elementy środowiska lub przedmioty ochrony w tym siedliska przyrodnicze, gatunki roślin i gatunki zwierząt obszarów Natura 2000.

Należy podkreślić, że prowadzona przez  właścicieli gospodarka leśna przyczyniła się w wielu przypadkach do zachowania wielu cennych ekosystemów leśnych mających znaczenie dla obszarów naturowych. Przygotowywane dla właścicieli zalecenia uwzględniają zadania ochrony przyrody w tym między innymi:

• ochronę torfowisk,
• utrzymywanie zdolności retencyjnych drzewostanów na siedliskach wilgotnych,
• ograniczania spontanicznego wkraczania drzew niedostosowanych do siedliska,
• zachowania korytarzy ekologicznych wykorzystywanych przez gatunki migrujące,
• ochronie miejsc występowania gatunków ptaków,
• prowadzenie zabiegów pielęgnacyjnych poprawiających warunki wzrostu i rozwoju chronionych gatunków roślin,
• zachowania cennych siedlisk borowych,
• ochrony grup starych drzew i drzew dziuplastych,
• utrzymywanie oraz odbudowa stref ekotonowych.

Zdaniem Szujeckiego  (2005 ) nowoczesny plan urządzania lasu powinien określać sposób realizacji celów trwale zrównoważonej, wielofunkcyjnej gospodarki leśnej dla danego obiektu. Uproszczone plany urządzenia lasu zawierające szerokie informacje o stanie lasów prywatnych są bardzo ważnym narzędziem przy określaniu oraz wypełnianiu celów i zadań polityki leśnej Państwa na szczeblu lokalnym, regionalnym i krajowym.

Organizacyjne i ekonomiczne problemy lasów prywatnych.

Pomimo ustawowego przewartościowania funkcji lasu i zasad prowadzenia gospodarki leśnej nie znalazło to odzwierciedlenia w metodach i sposobach sprawowania przez Państwo opieki nad lasami prywatnymi. Nie wypełniane są w pełni przepisy ustawy o lasach ja również zobowiązania zawarte w Polityce Leśnej Państwa przyjęte przez rząd w 1997 roku. Duże rozdrobnienie lasów prywatnych zalicza się do najczęściej wymienianych  utrudnień związanych z prowadzeniem gospodarki leśnej (Król 2008, 2011, 2012, 2014 ). Drogą prowadzącą do poprawy rentowności polskiego prywatnego leśnictwa powinno być dążenie do wzajemnej kooperacji właścicieli. Ważnym zadaniem staje się tworzenie  zrzeszeń lub innych form organizacji wspólnotowych. W systemie gospodarki rynkowej organizacje te przyczyniłyby się do lepszego zabezpieczenia interesów właścicieli i odpowiedniego reprezentowania wobec organów samorządowych i rządowych. Wzmacniając sektor prywatnego leśnictwa należy mieć na uwadze potrzebę dostosowania lasów i leśnictwa do pełnienia złożonych funkcji oczekiwanych przez społeczeństwo. Rola środowiskotwórcza, ochrona przyrodniczych wartości jak również powszechne udostępnienie lasu wymaga doskonalenia rozwiązań ekonomicznych i prawnych. Lasy prywatne nie utrudniają pełnienia przez nie funkcji ochronnych i społecznych pomimo nie uregulowania prawnej konieczności ich finansowania ze środków publicznych. Włączenie się Państwa do finansowego wspierania leśnictwa prywatnego w procesie tworzenia wspólnot i zrzeszeń byłoby potwierdzeniem świadomości potrzeb. Zrzeszeni właściciele powinni korzystać z ulg podatkowych nie przysługujących osobom działającym indywidualnie. Sprawa lasów prywatnych wymaga rozwiązań systemowych zapewniających racjonalne wspieranie mechanizmami prawnymi i ekonomicznymi. Gospodarowanie ekosystemami leśnymi charakteryzującymi się dużym rozdrobnieniem w sposób ukierunkowany na ochronę przyrody jest kosztowny. W przypadku funkcji ochrony przyrody w sytuacji tworzenia obszarów ochrony siedlisk i gatunków będziemy mieli do czynienia z potrzebami ustalenia kompromisu. W odniesieniu do lasów prywatnych niezbędne będą dwie formy wsparcia, konieczna będzie pomoc ideowa i finansowa. Wsparcie ideowe powinno dotyczyć szkolenia właścicieli, doradztwa oraz pomocy technicznej i prawnej. Wsparcie finansowe związane będzie z realizowanymi zabiegami gospodarczymi z zakresu hodowli i ochrony lasu oraz dotacji i ulg podatkowych w inwestycjach służących ochronie przyrody.

Koniecznym staje się podjęcie działań edukacyjnych w celu wypracowania społecznego porozumienia dotyczącego ochrony przyrody, polegającego na określeniu niezbędnych potrzeb a także kosztów, które społeczeństwo zechce ponieść. Właściciele lasów będą żądali od przyrodników opracowania kosztów proponowanego programu ochrony przyrody. Wprowadzenie zasad trwałego i zrównoważonego rozwoju gospodarki leśnej spowoduje określone koszty, które powinny być wkalkulowane w strategię wraz ze wskazaniem źródeł ich pochodzenia.

Instytucje promujące ochronę przyrody powinny przygotować program ochrony przyrody, którego zakres powinien zostać zamieszczony w uproszczonym planie urządzenia lasu. Obecnie brak jest wspólnej odpowiedzialności i kontroli powiatu odpowiedzialnego za nadzór nad lasami prywatnymi z instytucjami zajmującymi się ochroną przyrody.

W przypadku lasów karpackich za najważniejsze w przedmiotowym obszarze należy uznać:

• poprawę środowiska naturalnego w Karpatach,
• udział lasów w gminnych Programach Rozwoju Regionalnego z uwzględnieniem zobowiązań Konwencji Karpackiej, Dyrektywy Wodnej i sieci Natura 2000,
• włączenie lasów prywatnych w proces ekologizacji,
• program korytarzy ekologicznych ze szczególnym uwzględnieniem sąsiedztwa Parków Narodowych i obszarów Natura 2000,
• edukacja przyrodnicza promująca zasady nowoczesnej gospodarki leśnej,
• znaczenie obszarów górskich Karpat dla gospodarki wodnej, rekreacji i turystyki,
• analiza metod zarządzania i zagospodarowania prywatnych lasów karpackich w aspekcie zmian klimatycznych,
• ocena możliwości i poziomu rekompensat za pełnione funkcje ochronne,
• utworzenie Karpackiego Systemu Informacji Lasów Niepaństwowych poprzez gromadzenie opisów dotyczących flory, fauny i siedlisk leśnych w formie baz danych.

Piśmiennictwo

1. Bernadzki E.,2006: Lasy i leśnictwo Krajów Europejskich i ich organizacja.CILP Warszawa
2. Chrempińska Z.,2010:Perspektywy zmian powierzchni leśnej Polski w XXI wieku. Katedra Ochrony Lasu i Ekologii. SGGW, Wydawnictwo SGGW Warszawa.
3. Dawidziuk J.,Neron B., 2012. Stan aktualny oraz prognoza rozwoju i użytkowania zasobów drzewnych PGL Lasy Państwowe oraz  w lasach prywatnych do 2041 r. BULiGL.W-wa.
4. Gołos P.,2007: Lasy prywatne w Polsce- stan obecny oraz kierunki zmian. Quo vadis Foterstry?. Materiały Konferencyjne IBL.
5. Głaz J.,Gołos., 2012: Problemy i perspektywy rozwoju lasów prywatnych w Polsce. Materiały PTL. Wizja przyszłości lasów i leśnictwa do 2030 roku. Spała 2012.
6. Król A., 2004: Lasy prywatnej własności w środowiskowym rozwoju Małopolski z punktu widzenia RDLP w Krakowie. Quo vadis leśnictwo? Kraków UJ.
7. Król A., 2008: Znaczenie lasów prywatnych w rozwoju obszarów wiejskich Małopolski. Przegląd leśniczy nr 1.
8. Król A., 2008:Organizacyjne aspekty nadzoru nad lasami prywatnymi. Sylwan 152 (3).
9. Król A., 2010: Problemy ochrony lasów prywatnych Małopolski ze szczególnym uwzględnieniem górskich drzewostanów świerkowych. Sylwan 154 (10).
10. Król A., 2011: Miejsce i rola lasów prywatnych w leśnictwie polskim. Strategia rozwoju lasów i leśnictwa do 2030r. IBL Sękocin Stary.
11. Król A.,2012: Aktualne problemy ochrony jodły (Abies alba Mill.) w lasach prywatnych Małopolski. Acta Agraria et silvestria Ser.Silvestris Vol. L
12. Król A., 2014:Ochrona przyrody w lasach niepaństwowych. Narodowy Program Leśny Instytut Badawczy Leśnictwa Warszawa.
13. Król A.,2014: Prywatne znaczy gorsze? O sytuacji prywatnych właścicieli lasów w Polsce. Narodowy Program Leśny IBL Warszawa.
14. Polityka Leśna Państwa. Warszawa 1997.
15. Szujecki A., 2005: Polityka leśna i Narodowy Program Leśny czyli o pozycji gospodarki leśnej Lasów Państwowych w strukturze Państwa dziś i jutro. Materiały z Konferencji Naukowej. Polskie lasy i leśnictwo w Europie.
16. Ustawa o lasach z dnia 28 września 1991 roku, tekst uzup. Dz .U 45, poz 435.