Karolina Królikowska

Instytut Turystyki, Wyższa Szkoła Bankowa we Wrocławiu

Partycypacja społeczna w podejmowaniu decyzji dotyczących zrównoważonej turystyki w obszarach górskich

Koncepcja turystyki zrównoważonej i jej związki z jakością życia społeczności lokalnych

Idea turystyki zrównoważonej wywodzi się z koncepcji zrównoważonego rozwoju oraz turystyki odpowiedzialnej i alternatywnej. Istnieje wiele definicji rozwoju zrównoważonego. Na gruncie polskiego prawa pojęcie to zdefiniowano w Ustawie o ochronie i kształtowaniu środowiska, jako „taki rozwój społeczno-gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń” (Art. 3 Ustawy Prawo Ochrony Środowiska z dnia 27 kwietnia 2001 roku , Dz.U. 2001 Nr 62 poz. 627).

Definicja turystyki odpowiedzialnej, jako odpowiedzi na probelmy generowane przez turystykę masową powstała już w latach sześćdziesiątych XX wieku i zakładała minimalizację ingerencji w środowisko przyrodnicze, poszanowanie odmienności kulturowej, maksymalizację udziału ludności miejscowej w usługach turystycznych oraz wzrost satysfakcji i zadowolenia z turystyki. W podobnym kierunku podążały różne koncepcje turystyki alternatywnej, których najważniejsze założenia dotyczyły:

• Lokalnego, małego rynku bez wyraźnej sezonowości
• Autentyczności i umiarkowanej komercjalizacji atrakcji turystycznych
• Małej skali bazy noclegowej opartej o rodzime przedsiębiorstwa
• Statusu ekonomicznego turystyki, jako dopełnienia działalności gospodarczej o minimalnym poziomie wycieków finansowych i wysokim efekcie mnożnikowym
• Dużej liczby regulacji oraz lokalnej kontroli rozwoju turystyki w celu zapewnienia pożądanej jakości życia w większym stopniu, niz tylko samego wzrostu gospodarczego

Idea turystyki zrównoważonej powstała w latach dziewięćdziesiątych XX wieku. Światowa Organizacja Turystyki 
(World Tourism Organization, UNWTO) zdefiniowała turystykę zrównoważoną jako tę, która „w pełni uwzględnia obecne i przyszłe skutki ekonomiczne, społeczne i środowiskowe, jednocześnie uwzględniając potrzeby turystów, przemysłu turystycznego, środowiska przyrodniczego oraz społeczności gospodarzy”.

Natomiast zgodnie z definicją Komisji Europejskiej celem turystyki zrównoważonej jest  osiągnięcie właściwej równowagi pomiędzy korzyściami dla turystów, potrzebami środowiska naturalnego i kulturowego oraz rozwojem i konkurencyjnością ośrodków i przedsiębiorstw turystycznych, co wymaga zintegrowanego i całościowego podejścia, w którym wszystkie zainteresowane strony dzielą te same cele. Na cele poniższego artykułu przyjęto definicję R.W. Butlera, iż turystyka zrównoważona to zjawisko, w którym gospodarka turystyczna nie powoduje strat lub nieodwracalnych zmian w środowisku przyrodniczym, a jednocześnie przynosi korzyści zarówno turystom, jak i społecznościom zamieszkującym odwiedzane przez nich miejscowości i obszary, a także podmiotom świadczącym usługi turystyczne.

Z powyższych rozważań jasno wynika, że turystyka zrównoważona zdecydowanie nie jest kolejną formą turystyki, lecz raczej sposobem podejścia do gospodarki turystycznej określającym wytyczne dla zarządzania ruchem turystycznym i planowania zagospodarowania turystycznego. Należy również podkreślić ważne miejsce i rolę społeczności lokalnych, zarówno w idei turystyki zrównoważonej, jak i w koncepcjach pokrewnych (turystyka odpowiedzialna i alternatywna). Trudno sobie wyobrazić projekty z zakresu turystyki zrównoważonej z pominięciem udziału społecznego w decydowaniu o kierunkach rozwoju zagospodarowania turystycznego, jak również bez uwzględnienia wpływu turystyki na ludność zamieszkującą obszary recepcyjne (czyli obszary będace celem przyjazdu turystów).

Wpływ turystyki na środowisko przyrodnicze i społeczności lokalne ze szczególnym uwzględnieniem obszarów górskich

Koncepcja turystyki zrównoważonej jest odpowiedzią na wiele negatywnych zjawisk wywołanych przez gospodarkę turystyczną. W zakresie negatywnych oddziaływań na środowisko przyrodnicze do najważniejszych należą:

• Zmiany sposobie w użytkowaniu gruntów
• Utrata wartości krajobrazowych
• Zanieczyszczenie powietrza
• Zanieczyszczenie wód i ich nadmierny pobór
• Przekształcenia powierzchni ziemi
• Utrata i degradacja siedlisk przyrodniczych oraz związany z tym zanik gatunków roślin i zwierząt

W zakresie negatywnych oddziaływań na kulturę i społeczności lokalne należy przede wszystkim wymienić takie zjawiska, jak:

• Akulturacja, czyli proces polegający na gwałtownym przeobrażaniu się jednej kultury pod wpływem innej kultury, a także pod wpływem zmienionych warunków społecznych i środowiskowych
• Komercjalizacja kultury lokalnej i regionalnej i związana z tym utrata autentyczności
• Zanik lub zmiany miejscowej architektury
• Przemiany więzi społecznych i rodzinnych
• Wzrost konsumpcji
• Pogorszenie warunków życia np. wskutek zniszczenia lokalnej infrastruktury
• Wzrost przestępczości i patologii społecznych (narkomania, prostytucja, alkoholizm)
• Rozprzestrzenianie chorób
• Dewastacja kultury materialnej

Szczególne podatne na antropopresję są obszary górskie, będące jednocześnie terenami wyjątkowo atrakcyjnymi pod względem turystycznym. To właśnie w krajobrazach górskich szczególnie mocno zaznacza się ich degradacja wskutek rozwoju bazy turystycznej, a presja turystyczna w górskich parkach narodowych jest szczególnie wysoka. W literaturze przedmiotu można znaleźć liczne przykłady negatywnego wpływu zagospodarowania turystycznego i rekreacyjnego na obszary górskie, a wiele z nich odnosi się do infrastruktry narciarskiej oraz osadnictwa turystycznego:

• Wylesianie i niszczenie roślinności oraz zmiany morfologii stoków i uaktywnienie procesów erozyjnych wskutek rozwoju infrastruktury narciarskiej oraz intensywnego użytkowania terenów narciarskich
• Sztuczne naśnieżanie wprowadzające zaneczyszczenia do wód i gleb oraz zmieniające chemizm wód
• Tworzenie dominant krajobrazowych wpływających na układ panoram np. gigatyczne skocznie narciarskie, stacje narciarskie ponad górną granicą lasu lub duże ośrodki hotelowe
• Pozostawianie zdewastowanych, nie pełniących już swoich funkcji obiektów turystycznych np. wyciągów narciarskich
• Chaos architektoniczny towarzyszący powstawaniu drugich domów
• Budowa obiektów powodujących wyraźny dysonans z tradycyjną zabudową
• Urbanizacja dolin i związane z nią kurczenie się terenów rolnych i leśnych

Obszary górskie są areną wielu konfliktów społecznych między tradycyjnym stylem życia, ochroną przyrody, a rozwojem turystyki, sportu i rekreacji. Poza sporem o rozwój narciarstwa zjazdowego można tu wymienić kwestię nakładania restrykcji na turystykę kwalifikowaną na terenie parków narodowych (np. wspinaczka skałkowa, jazda konna), ograniczanie uprawnień organizacji turystycznych na obszarach chronionych czy wprowadzanie ograniczeń dla pieszego ruchu turystycznego (np. wędrówka od świtu do zmierzchu, zakaz biwakowania poza miejscami wyznaczonymi etc.)

Opis możliwości partycypacji społecznej w świetle zapisów Konwencji Karpackiej

W Konwencji Karpackiej (Dz.U. 2007 nr 96 poz. 634 )znalazły się następujące zapisy odnośnie turystyki zrównoważonej:

1. Strony podejmą środki mające na celu promowanie zrównoważonej turystyki w Karpatach, przynoszącej korzyści ludności miejscowej, opartej na wyjątkowym charakterze przyrody, krajobrazu i dziedzictwa kulturowego Karpat, a także rozszerzą współpracę w tym celu.
2. Strony będą prowadzić politykę mającą na celu promowanie współpracy transgranicznej, przyczyniającej się do rozwoju zrównoważonej turystyki, na przykład przez opracowywanie skoordynowanych lub wspólnych planów zarządzania transgranicznymi lub przygranicznymi obszarami chronionymi oraz innymi terenami o walorach turystycznych.

Wyłaniają się tu następujące obszary możliwości dla partycypacji społecznej:

• Poziom kształtowania polityki, czyli określania takich kierunków rozwoju turystyki, które będą korzystne dla ludności miejscowej lub przynajmniej przez nią akceptowane
• Poziom planowania (plany zarządzania terenami o walorach turystycznych)

Partycypacja społeczna, czyli angażowanie społeczności w podejmowanie dotyczących jej decyzji może odbywać się na różnych poziomach zaangażowania (tzw. piramida partycypacji):

1. Informowanie, czyli jednokierunkowy przepływ informacji to taka sytuacja, kiedy władze publiczne tylko przekazują informacje o planowanych lub wdrażanych rozwiązaniach. Jest to najniższy poziom partycypacji, w którym możliwości wpływu na działania władz są nikłe.
2. Konsultowanie proponowanych rozwiązań z wszystkimi interesariuszami daje większe możliwości uzgodnienia stanowiska uwzględniającego różne potrzeby i oczekiwania.
3. Współdecydowanie stanowi najwyższy poziom partycypacji, w którym wszyscy interesariusze razem decyduja o naturze i zakresie wprowadzanych zmian. Jest to poziom optymalny, w największym stopniu zapobiegający konfliktom społecznym, lecz również niejednokrotnie trudny do zrealizowania z powodów formalnych (np. niejasności odnośnie praw własności gruntów) lub organizacyjnych (np. duża liczba interesariuszy).

Podstawy prawidłowego funkcjonowania turystyki w danej miejscowości lub na danym terenie wymienia A. Kowalczyk:

• przeprowadzenie inwentaryzacji istniejących zasobów turystycznych;
• sporządzenie oceny zasobów i ich waloryzacji;
• sformułowanie celów i opracowanie właściwych, dostosowanych do istniejących walorów i popytu, programów rozwoju turystyki;
• sporządzenie odpowiednich planów zagospodarowania turystycznego obszaru;
• konsekwentna realizacja przyjętych planów (to znaczy zgodna z postawionymi wcześniej założeniami) i ciągły monitoring procesów towarzyszących rozwojowi turystyki.

Na wszystkich tych etapach można sobie wyobrazić udział ludności miejscowej. Co prawda w zakresie inwentaryzacji i waloryzacji niezbędne jest zaangażowanie ekspertów, jednak dodanie wiedzy lokalnej do wiedzy eksperckiej niewątpliwie podniesie wartość takiego rozpoznania. Natomiast już punkt trzeci, czyli opracowanie planów rozwoju turystyki powinien w znacznym stopniu uwzględniać udział społeczności lokalnej. Można w tym celu zastosować różne metody badań społecznych w celu rozpoznania potrzeb i oczekiwań mieszkańców (grupy fokusowe, wywiady pogłębione i kwestionariuszowe, ankiety), a także zorganizować spotkania z przedstawicielami miejscowej ludności z użyciem różnorodnych metod pracy warsztatowej w celu wypracowania wspólnych rozwiązań. Szczególnie na tym etapie, określającym kierunki i priorytety rozwoju turystyki powinno się dążyć do trzeciego, najwyższego stopnia partycypacji, czyli współdecydowania. Z kolei szczegółowe plany zagospodarowania turystycznego powinny podlegać co najmniej procedurom konsultacji społecznych. Natomiast wdrażanie ww. planów już z założenia powinno się opierać o lokalne podmioty gospodarcze i mieszkańców, skoro rozwój turystyki ma im przynosić korzyści ekonomiczne i społeczne. Monitoring realizacji planów rozwoju turystyki zgodnie z zasadami rozwoju zrównoważonego wymaga szeregu różnych wskaźników, z których wiele ma charakter danych statystycznych, czy pomiarowych (np. stan środowiska). Istnieją też jednak tzw. wskaźniki dla małych społeczności stanowiące wynik kompromisu między obiektywizmem danych statystycznych a subiektywizmem ocen mieszkańców. Uwzględniają one aspiracje społeczności lokalnych, więc w efekcie powstaje zbiór wskaźników przygotowanych z udziałem społeczeństwa. Za przykład miar ściśle związanych z lokalną specyfiką można wymienić:

• stosunek powierzchni parkingów do powierzchni obszarów zieleni,
• udział mieszkańców w zebraniach samorządowych,
• bezpieczeństwo w miejscach zamieszkania.

Wytyczne dla samorządów lokalnych i regionalnych, organizacji pozarządowych oraz organizacji i instytucji o zasięgu międzynarodowym

Według UNWTO zrównoważony rozwój turystyki powinien:

1. Wykorzystywać w sposób optymalny zasoby środowiska naturalnego stanowiące kluczowy element dla rozwoju turystyki oraz chronić procesy ekologiczne i różnorodność biologiczną.
2. Szanować społeczno-kulturalny autentyzm społeczności przyjmujących, chronić ich dziedzictwo kulturowe i architektoniczne oraz tradycyjne wartości, a także przyczyniać się do budowania międzykulturowego zrozumienia i tolerancji.
3. Zapewniać skuteczne i długookresowe działania gospodarcze, które przyniosą społeczno-ekonomiczne korzyści wszystkim zainteresowanym stronom i będą między nimi sprawiedliwe rozdzielone. Należy tu uwzględnić stabilność zatrudnienia, możliwości zarobkowania oraz różnego rodzaju usługi społeczne dostępne dla społeczności przyjmujących. Zrównoważona turystyka powinna przyczyniać się do zmniejszenia ubóstwa.

Planując i realizując projekty z zakresu turystyki zrównoważonej wszystkie zainteresowane strony powinny brać pod uwagę cele turystyki zrównoważonej określone przez UNWTO. Są one następujące:

1. Realizm ekonomiczny – należy zapewnić konkurencyjność przedsiębiorstw branży turystycznej, tak by zapewnić trwałość ich funkcjonowania na rynku i długoterminową dochodowość.
2. Lokalny dobrobyt – należy zwiększać udział turystyki w dobrobycie obszaru recepcji turystycznej, łącznie z udziałem wydatków, jakie odwiedzający realizują lokalnie.
3. Jakość zatrudnienia – należy wzmacniać liczbę i jakość miejsc pracy w branży turystycznej, w tym poziom płac, warunki pracy i jej dostępność dla wszystkich, bez względu na płeć, rasę, niepełnosprawność etc.
4. Równość społeczna – należy poszukiwać możliwości szerokiej dystrybucji korzyści z turystyki w obrębie lokalnych społeczności, uwzględniając możliwości, dochód i usługi dla najbiedniejszych jej członków.
5. Satysfakcja odwiedzających – należy dostarczać bezpiecznych i satysfakcjonujacych doświadczeń odwiedzającym, bez względu na płeć, rasę, stopień niepełnosprawności etc.
6. Lokalna kontrola – należy angażować i wzmacniać lokalne społeczności w zakresie planowania i podejmowania decyzji na temat zarządzania i rozwoju turystyki w ich obszarze zamieszkania, w konsultacji z innymi interesariuszami.
7. Pomyślność wspólnoty – należy podtrzymywać lub polepszać jakość życia społeczności przyjmujących pod kątem struktur społecznych, dostępności zasobów, udogodnień i ekologicznych systemów podtrzymujących życie, przy jednoczesnym unikaniu jakichkolwiek form społecznej degradacji i eksploatacji.
8. Bogactwo kulturowe – należy szanować i chronić dziedzictwo historyczne, autentyczność lokalnej kultury, tradycje i odrębność społeczności przyjmujących.
9. Fizyczna integralność – należy podtrzymywać i chronić jakośc krajobrazów, miejskich i wiejskich, unikać fizycznej i wizualnej degradacji środowiska.

10.  Różnorodność biologiczna – należy wspierać ochronę obszarów cennych przyrodniczo, siedlisk i gatunków oraz minimalizować negatywne wpływy na przyrodę.

11.  Efektywnośc w użytkowaniu zasobów naturalnych – należy minimalizować zużycie rzadkich i nieodnawialnych zasobów, zarówno w rozwoju, jak i bieżącym działaniu turystycznej infrastruktury i usług.

12.  Czystość środowiska – należy minimalizować zanieczyszczenie powietrza, wód, gleb oraz produkcję odpadów przez przedsiębiorstwa turystyczne oraz odwiedzających.

Jak widać idea turystyki zrównoważonej w znacznym stopniu odnosi sie do jakości życia mieszkańców obszarów recepcyjnych. Trudno sobie zatem wyobrazić wdrażanie powyższych wytycznych z pominięciem partycypacji społecznej, gdyż wyraźnie z nich wynika, jak ważną rolę w planowaniu i realizowaniu zasad turystyki zrównoważonej pełnią społeczności lokalne. Szczególnie ważny jest tu wymóg lokalnej kontroli rozwoju turystyki, którego celem jest dostosowanie tego rozwoju do lokalnych potrzeb i możliwości.

Dobre praktyki w zakresie partycypacji publicznej w zakresie turystyki zrównoważonej

Karta Dobrej Praktyki „Karpacki Uniwersytet Partycypacji”

Literatura:

1. DUBEL A., JAMONTT-SKOTIS M., KRÓLIKOWSKA K., DUBEL K., CZAPSKI M., 2013, Metody rozwiązywania konfliktów ekologicznych na obszarach Natura 2000, Stowarzyszenie Centrum Rozwiązań Systemowych, Wrocław-Kraków.
2. COMMISSION OF THE EUROPEAN COMMUNITIES , 2007, Agenda for a sustainable and competitive European tourism, http://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX:52007DC0621
3. KOWALCZYK A., 2010, Turystyka zrównoważona, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
4. KOWALCZYK M., 2011, Wskaźniki zrównoważonego rozwoju turystyki, Człowiek i Środowisko, 35 (3-4) 2011, s. 35-50
5. KRÓLIKOWSKA K., 2002, Między ochroną przyrody, a rozwojem na obszarach górskich – konflikty i rozwiązania, Czasopismo Geograficzne, 73[3]:187-214
6. KUREK W. (red.), 2008, Turystyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
7. UNEP&UNWTO, 2005, Making Tourism More Sustainable - A Guide for Policy Makers, http://www.unep.fr/shared/publications/pdf/DTIx0592xPA-TourismPolicyEN.pdf

Wybrane regulacje prawne:

1. Ramowa konwencja o ochronie i zrównoważonym rozwoju Karpat sporządzona w Kijowie dnia 22 maja 2003 r.,  Dz.U. 2007 nr 96 poz. 634
2. Ustawa Prawo Ochrony Środowiska z dnia 27 kwietnia 2001 roku , Dz.U. 2001 Nr 62 poz. 627

Strony internetowe:

1. Fundacja Dziedzictwo Przyrodnicze [http://przyrodnicze.org/]
2. Karpaty Łączą Informatorium Karpackie [http://www.konwencjakarpacka.pl/]
3. Stowarzyszenie Greenways Polska [http://www.greenways.org.pl/kontakt/]
4. Sustainable Development of Tourism, UNWTO [http://sdt.unwto.org/]