Strona główna» Artykuły» Człowiek a obszary Natura 2000 - konflikty interesów, czy szansa na rozwój?

Człowiek a obszary Natura 2000 - konflikty interesów, czy szansa na rozwój?

Czosnek niedźwiedzi

Dawid Bedla

Człowiek a obszary Natura 2000 - konflikty interesów, czy szansa na rozwój?

 

Wstęp

Sieć Ekologiczna Natura 2000 (N2000), to system obszarów ochrony przyjęty przez kraje wspólnoty Unii Europejskiej. Obszary te obejmują swym zasięgiem bez mała 18% powierzchni 27 krajów tworzących  UE. W ramach funkcjonowania sieci chronione są zarówno konkretne typy siedlisk przyrodniczych, jak i gatunki roślin oraz zwierząt, postrzegane za ważne dla zachowania dziedzictwa przyrodniczego Europy, czy zagrożone wyginięciem. Ochrona, którą objęte są te tereny  nie wyklucza gospodarczego wykorzystania tych obszarów, jednak nakłada pewne obostrzenia dla  inwestycji mogącej w istotny sposób oddziaływać negatywnie na obiekt wchodzący w skład sieci [Dubel i in. 2013].

Polska zobowiązała się do wyznaczenia na swoim terytorium sieci Natura 2000  już w Traktacie Ateńskim z dnia 16 kwietnia 2003 r., implementowanym do polskiego prawodawstwa wraz z Ustawą  o Ochronie Przyrody [Dz. U. 2013, poz. 627 z poz. zmianami.].

Mimo, iż tworzenie sieci obszarów Natura 2000  rozpoczęło się w Polsce już w roku 2004, wraz z akcesją kraju do struktur Unii Europejskiej, wstępna lista obszarów była wielokrotnie modyfikowana i uzupełniana [Perzanowska, Grzegorczyk 2009]. Do wyznaczenia takich obszarów bazą były dwa dokumenty:

  • Dyrektywy Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory,  nazywaną skrótowo dyrektywą siedliskową lub habitatatową. Dokument ten wprowadza specjalne obszary ochrony siedlisk.
  • Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE z dnia 30 listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa - wcześniej Dyrektywy Rady 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa, nazywana w skrócie dyrektywą ptasią – wprowadzającej obszary specjalnej ochrony ptaków.  

 

Konflikty a obszary Natura 2000

Teoria konfliktu pozostaje nadal jedną z wiodących orientacji wśród nauk społecznych, a pojęcie konfliktu cieszy się niegasnącą popularnością wśród wielu socjologów. Prekursorem teorii konfliktu był Karol Marks, który uważał, iż jest on immanentną częścią życia społecznego, warunkuje zmiany społeczne, a jego przyczyny wiążą się z nierównym podziałem dóbr pomiędzy zbiorowościami dominującymi i podporządkowanymi. Do rozwoju i  zgłębienia tej teorii w połowie XX w. przyczyniły się takie osoby jak: Max Weber, czy Georg Simmel [Turner 2005].

Konflikt społeczny jest skomplikowanym zjawiskiem interdyscyplinarnym i dlatego też przy jego analizie ważne jest uwzględnienie tak przesłanek psychologicznych, jak i psychicznych. Sama definicja pojęcia jest trudna i niejednoznaczna [Sztumski 2000]. Wspomniany autor zwraca uwagę, iż konflikty są zjawiskami normalnymi, wszechobecnymi i użytecznymi, bowiem mogą być bodźcem do innowacji i rozwoju. Konflikty jak podają Deutsch i Coleman [2005] można zamienić na szanse, gdy nie zostawia się ich własnemu losowi, lecz podejmuje próbę racjonalnego zarządzani nimi.          Źródłem konfliktów w obrębie funkcjonowania obszarów chronionych, w tym obszarów „Natura 2000” mogą być dwa elementy działające osobno lub jednocześnie [Królikowska 2007]:

  • stan wrogości lub negatywnego nastawienia między grupami, osobami, organizacjami i instytucjami będący elementem ich świadomości i postaw (aspekt psychologiczny)

i/lub

  • obiektywne sprzeczności tkwiące w złożonym systemie przyrodniczo-społeczno ekonomiczno-kulturowym, jakim są obszar chroniony (aspekt strukturalny)  

 

Sztandarowym przykładem są konflikty między ekspertami a aktywistami działającymi
w organizacjach pozarządowych, które dotyczą między innymi odmiennej wizji funkcjonowania obszarów N2000 oraz zaangażowania w procesie planowania na tych obszarach. Natomiast najczęstsza forma  konfliktów pojawia się na płaszczyźnie lokalna społeczność - zarządzający terenami chronionymi. U podłoża tych konfliktów na obszarach N2000 znajduje się wiele różnych zagadnień, w tym:

  • brak zgodności przepisów ochrony z lokalnymi strategiami rozwoju i miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego,
  • obawy dotyczące restrykcji i ograniczeń aktywności biznesowej na obszarach N2000
  • ograniczeń przy budowie wielu dużych inwestycji oraz utrudnienia w realizacji pozostałych (budowa dróg, linii kolejowych itp.)
  • ogólne ograniczenia przy dostępnie do terenu
  • straty powodowane przez dzikie zwierząt

 

Jak podkreśla Chmielewski i Głogowska [2015]wśród potencjalnych konfliktów z jakimi można się spotkać na obszarach N2000 w Polsce prym wiodą restrykcje dotyczące inwestycji na tych terenach lub w ich sąsiedztwie, a także ograniczeń własności prywatnej. Ponadto podkreślają oni, iż wśród mieszkańców można spotkać opinie o wciąż niewystarczającym przepływie informacji między zarządzającymi siecią N2000 a ludnością, zbyt małej wiedzy o potencjalnych zagrożeniach oraz skomplikowane procedury i duża ilości biurokracji.  Część  z  powstających  konfliktów  ma  charakter  doraźny  (np.  dostęp  kapitału),  inne  fundamentalny i związane są ze sprzecznością między ochroną przyrody (charakter ponadregionalny i długookresowy), a celami gmin (mającymi charakter  lokalny,  krótkookresowy)  i  różnych  grup  interesów  (np.  społeczność  lokalna, inwestorzy, turyści) [Hibszter 2008].

 

Możliwości partycypacja społecznej na obszarach N2000

Należy podkreślić już na wstępie tych rozważań, że obszary Natura 2000 nie są izolowanymi wyspami, a raczej częścią przestrzeni, w której ludzie i ich aktywność stanowią integralną część środowiska. Coraz więcej mamy dowodów na to, że oddzielne traktowanie przepisów ochrony przyrody i szeroko rozumianego systemu społecznego jest mylące i nieskuteczne [Folke 2006, Apostolopoulou i in 2010]. Dotychczasowy poziom partycypacji obywatelskiej w decyzjach podejmowanych w związku z powoływaniem obszarów chronionych i ich zarządzaniem można uznać  za niewystarczające [Michałek, Kruk-Dowgiałło 2015]. Tymczasem opinia publiczna, w tym  mieszkańcy mają szczególne znaczenie przy opracowywaniu lub modyfikowania planu zadań ochronnych dla poszczególnych obszarów N2000. Informacje o przygotowaniu planu przekazuje Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska (RDOŚ), zależnie od położenia obszaru wg podziału administracyjnego. Uwagi i wnioski do projektu/planu składane są w formie pisemnej, ustnej do protokołu, a także za pomocą środków komunikacji elektronicznej, bez konieczności opatrywania ich bezpiecznym podpisem elektronicznym, w ciągu 21 dni od daty ukazania się obwieszczenia (ustawa z dnia 18 września 2001 r. o podpisie elektronicznym – Dz. U. z 2013 r. poz. 262 z późniejszymi zmianami).

Planowana inwestycja, zwłaszcza potencjalnie wpływająca na tereny chronione wymaga ścisłej współpracy pomiędzy projektantami i inwestorem, jak również przyrodnikami i społecznością lokalną. Wśród zaleceń Unii Europejskiej odnośnie komunikacji społecznej jest zaangażowanie możliwie największej reprezentacji grup społecznych i uwzględnienie warunków lokalnych [Hibszter 2008].  Jedną z form udział społecznego jest jej angażowanie w badania i szkolenia. Przykładowo badania ankietowe przeprowadzone w Polsce dla wybranych obszarów Natura2000 [Chmielewski i Głogowska 2015] wykazały, że objęcie terenów ochroną w ponad połowie przypadków było przyczyną generowania mniejszych lub większych konfliktów. Ponad jedna trzecia respondentów (36%) zamieszkujących te obszary twierdziła, że N2000 nie generuje żadnych problemów. 8% ankietowanych nie miała zdania na ten temat. Co ciekawe, Ci sami respondenci uważają, że Obszary N2000 nie wpływają w znaczący sposób na sytuację ekonomiczną Pozytywny lub raczej pozytywny wpływ na przychody deklarowało(40%) biorących udział w badaniu.

W dalszym ciągu poszukiwane są uniwersalne rozwiązania pozwalające żyć w symbiozie ludziom tam mieszkającym i funkcjonować na tym samym terenie siedlisk i gatunków będących przedmiotami ochrony.

Problemem z jakim się boryka polskie społeczeństwo nie dotyczy jego bierności.  Jak podkreśla Pawłowska [2012] największą grupę stanowią osoby, które teoretycznie dają  przyzwolenie na partycypację społeczną, ale jednocześnie uważają, że w Polsce nie może się ona udać, ponieważ nasze społeczeństwo nie rozumie istoty zagadnień przestrzennych, jest wyjątkowo kłótliwe, a współdziałanie udaje mu się lepiej w walce i proteście, niż w tworzeniu rozwiązań.

 

Wytyczne dla samorządów lokalnych i organizacji pozarządowych

Wspólne działania samorządu lokalnego i organizacji pozarządowych w ramach zarządzania  obszarami chronionymi może przynieść wiele korzyści.

Warto podkreślić, że na obszarach N2000 zabronione jest jedynie to, co może znacząco negatywnie oddziaływać na cele ochrony danego obszaru. Nie wyłącza to więc danego terenu całkowicie
z użytkowania, o czym rzadko pamiętają władze lokalne. Szczegółowe kwestie oddziaływania poszczególnych inwestycji jest zawsze są przedmiotem indywidualnej oceny dokonywanej przez właściwe organy administracji (UWAGA!, Nie wszystkie pozwolenia wymagają decyzji RDOŚ, część spraw powinna być rozwiązywana na poziomie powiatu!)

Wśród inwestycji, które mogą znacząco oddziaływać na środowisko Rozporządzenie [Dz.U. 2010 nr 213 poz. 1397 ] wymienia między innymi:

  • wytwarzanie produktów i półproduktów chemii organicznej i nieorganicznej, nawozów mineralnych, środków ochrony roślin, środków owadobójczych i materiałów wybuchowych,
  • budowę elektrowni: jądrowych, wiatrowych (o mocy 1ooMW i większej), stacji elektroenergetycznych (dł linii min 15km, napięcie min 220kV), instalacji radiokomunikacyjnej, radionawigacyjnej i radiolokacyjnych (z wyłączeniem częstotliwości 0,03-300 000 Mhz),
  • lokalizację instalacji związanej z postępowaniem z paliwem jądrowym lub odpadami promieniotwórczymi,
  • budowę instalacji do pierwotnego i wtórnego wytopu surówki z żelaza lub stali surowej,
  • budowę instalacji do prażenia lub spiekania rud metali oraz metali nieżaleaznych,
  • budowę instalacji do wtórnego wytopu, czy powierzchniowej obróbki metali lub ich stopów,
  • budowę instalacji do powierzchni i obróbki substancji, przedmiotów lub produktów o zużyciu rozpuszczalników organicznych większym niż 150 kg na godzinę,
  • budowę koksowni oraz instalacji do produkcji klinkieru cementowego,
  • eksploatację złoża gazu ziemnego, ropy oraz ich pochodnych w ilościach większych niż 500 Mg na dobę,
  • wydobywanie, produkcja produktów zawierających azbest i instalacji do jego przeróbki,
  • wydobywania kopalin metodą odkrywkową  (na pow. min 25ha),
  • budowę linii kolejowych dużych prędkości, lotnisk, autostrad i dróg ekspresowych,
  • składowisk odpadów,  w tym odpadów niebezpiecznych oraz odzysku lub unieszkodliwiania odpadów,
  • chów lub hodowla zwierząt w liczbie co najmniej 210 DJP,
  • budowę niektórych urządzeń i budowli wodnych.

 

Przedstawiony powyżej  wykaz prezentuje działania wymagające przeprowadzenia oceny oddziaływania na środowisko (OOŚ), kończące się wydaniem decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach [natura2000.gdos.gov.pl]. Wymienione w Rozporządzeniu przykłady w większości dotyczą gałęzi przemysłu ciężkiego i dużych inwestycji infrastrukturalnych, rzadko mających bezpośredni wpływ na aktywność gospodarczą małych firm. Co więcej, obszary N2000 nie stanowią zagrożenia dla procesów inwestycyjnych a priori, a jedynie kierunkuje je tam, gdzie ich przeprowadzenie będzie miało mniejszy negatywny wpływ na przyrodę, minimalizując w ten sposób ich ogólny wpływ na środowisko. Pozwala to na harmonijny rozwój obszarów objętych ochroną w postaci obszarów Natura 2000. Warto wspomnieć, że tereny tworzące sieć N2000 znajdują się ze zrozumiałych względów poza głównymi kierunkami rozwoju infrastrukturalnego i komunikacyjnego w Polsce  [Bołtromiuk 2010].

Aby ograniczyć potencjalne konflikty na linii organizacje pozarządowe (NGO) lokalny samorząd/ RDOŚ należy przestrzegać następujących zasad [za Pawłowską 2012]

a) unikać późnego rozwiązywania narastających sytuacji konfliktowych (proces projektowy i decyzyjny odbywa się „za zamkniętymi drzwiami”, bez konsultacji społecznych),

b)  rozwiązywać powstałe konflikty nie na płaszczyźnie prawnej, a raczej merytorycznej,

c) traktować przekonywanie protestujących jako jedynej i wystarczająca forma konsultacji społecznych,

d) unikać efektu wymuszanej komunikacji, lepiej inicjować takie działania ze strony władz publicznych,

e) zdobyć wizę i umiejętności do skutecznego zarządzania konfliktem.

 

Przestrzeganie tych reguł może przynieść konkretne efekty i korzyści dla funkcjonowania obszaru chronionego, a także lokalnej społeczności. Przykładowo dzięki obszarom N2000 zwiększeniu ulegają  szanse  samorządów na zdobycie dofinansowania na realizację projektów i programów poprawiających stan drobnej infrastruktury (kanalizacji i wodociągów, dróg, ścieżek rowerowych, modernizacja systemu ogrzewania, programy edukacyjne i szkoleniowe, konkursy itp.) I tak przykładowo na obszarach Natura 2000, przy realizacji sieci kanalizacyjnej z doprowadzeniem do oczyszczalni ścieków, obniżony jest wskaźnik długości sieci kanalizacyjnej do poziomu 90 mieszkańców na 1km sieci, podczas gdy na terenach, na których nie występuje żadna inna forma ochrony przyrody wartość ta wynosi 120 mieszkańców na 1km sieci.

 

Przykłady dobrych praktyk:

Wśród licznych dobrych praktyk wytypowano kilka przykładów:

Tytuł / Nazwa dobrej praktyki

Zrównoważone użytkowanie stawów hodowlanych w Dolinie Górnej Wisły i popularyzacjia produktów regionalnych

Lokalizacja (Gmina, Województwo)

Stawy Dolina Górnej Wisły, gminy Zator, Brzeszcze, Oświęcim (woj małopolskie)

Obszar (artykuł Konwencji Karpackiej)

Ochrona i zrównoważone

użytkowanie różnorodności biologicznej i krajobrazowej

Opis dobrej praktyki

Znaczna część terenów  została objęta obszarem specjalnej ochrony Natura 2000.

Kto realizował dobrą praktykę

Stowarzyszenie “Dolina Karpia”

Istota innowacyjności i uniwersalności dobrej praktyki

Na gruncie wspólnego porozumienia założono Stowarzyszenia „Dolina Karpia” oparte na zasadzie trójsektorowego partnerstwa, zrzeszającego przedstawicieli sektora: publicznego, gospodarczego i społecznego. Udało się połączyć cele ochrony, interesy społeczności lokalnej, promocję produktów regionalnych i rozwój turystyki.

Zalecenia dla zainteresowanych repliką

Kontakt z przedstawicielami stowadzyszenia “Dolina Karpia”

Wizyta studyjna, w czasie przeprowadzanych imperz plenerowych,

Współpraca ze społecznościami lokalnymi

Głównym motorem działań było powołanie stowarzyszenia, którego celami są:

- poprawa jakości życia ludności na obszarze Doliny Karpia (powiaty wadowicki, oświęcimski)  

- wzmocnienie lokalnego kapitału społecznego, w tym aktywizacja mieszkańców, poprawa samoorganizacji oraz zarządzania zasobami lokalnymi,

- zachowanie i wykorzystanie zasobów dziedzictwa przyrody i kultury w celu różnicowania lokalnej gospodarki oraz rozwoju lokalnego rynku pracy.

Rezultaty wdrożenia dobrej praktyki

-wzrost populacji chronionych gatunków ptaków (mi.inn. Ślepowron, rybitwa białowąsa),

- budowa sztucznej wysypy dla rybitw,

-cykl imprez plenerowych Festiwal Doliny Karpia (w tym Święto Karpia w Zatorze, (rozwój turystyki)

Wycieczki z przyrodnikiem po stawach w Dolinie Karpia pod tytułem: "Nie bądź ślepy na ślepowrona" (promocja).

Źródło informacji

Najlepszym źródłem informacji będą przedstawiciele stowarzyszenia, biuletyn informacyyjny, oraz wizyty w okresie letnim w celu uczestnictwa w warsztatach i spotkaniach www.dolinakarpia.org, SDF dla obszaru.

Załączniki

 

 

Tytuł / Nazwa dobrej praktyki 

Funkcjonowania obszarów Natura 2000 w Zatoce Puckiej

Lokalizacja (Gmina, Województwo)

Puck, Trójmiasto, Wladysławowo woj. Pomorskie + Zatoka Pucka

Obszar (artykuł Konwencji Karpackiej)

Ochrona i zrównoważone

użytkowanie różnorodności biologicznej i krajobrazowej

Opis dobrej praktyki

Wypracowanie modelowego przykładu partycypacji społecznej dla obszarów chronionych  N2000.

Kto realizował dobrą praktykę

Specjalnie powołany zespół Intereasriuszy

Istota innowacyjności i uniwersalności dobrej praktyki

Powołanie grupy Interesariuszy wśród mieszkańców (różne grupy społeczne, w tym rybacy, przyrodnicy, urzędnicy, naukowcy).

Wypracowanie skutecznego modelu zarządzania obszarem i opracowanie strategicznych dokumentów jego funkcjonowania.

Zalecenia dla zainteresowanych repliką

Wykorzystanie doświadczenia kilkuetapowej konsultacji społecznej, zgodnej z zaproponowanym modelem w celu rozwiązania sytuacji konfliktowych i szukania kompromisów.

Współpraca ze społecznościami lokalnymi

Etap I. Poinformowanie  społeczeństwa o wynikach badań inwentaryzacyjnych oraz prac studialnych,

Etap II. Konfrontacja wiedzy poszczególnych Interesariuszy z wiedzą Zespołu realizującego,

Etap III. Prezentacja autorskich zapisów do projektów planów ochrony (forma warsztatów),

Etap IV. Wymiana opinii, identyfikowanie problemów, poszukiwanie kompromisowych rozwiązań (również w formie warsztatów),

Etap V. Przedstawienie finalnej wersji zapisów do planu ochrony (spotkanie podsumowujące)

Zorganizowano dodatkowych 7 spotkań  na bezpośrednią prośbę zainteresowanych – mieszkańców rejonu Zatoki Puckiej, przedstawicieli samorządów lokalnych, organizacji ekologicznych, czy instytucji naukowych.

Rezultaty wdrożenia dobrej praktyki

Zagwarantowanie właśiwego funkcjonowania obszaru N2000, z zachowaniem interesów różnych grup społeczności lokalnej

Źródło informacji

- Publikacje naukowe, [Michałek, Kruk- Dowgiałło 2015],

 - Urząd Morski w Gdyni

- Plan ochrony obszarów naturowych PLH220032 i PLB220005 i SDF dla obszarów

Załączniki

 

 

 

Niemcy

Tytuł / Nazwa dobrej praktyki 

Funkcjonowania obszarów Natura 2000 i Rezerwatu Biosfery Rhön,

Lokalizacja (Gmina, Województwo)

Niemcy, pogranicze Turyngii, Hesji i Bawarii.

Obszar (artykuł Konwencji Karpackiej)

Ochrona i zrównoważone

użytkowanie różnorodności biologicznej i krajobrazowej

Opis dobrej praktyki

Ochrona przyrody  i przywrócenie rolnictwa ekstensywnego,

Bawarskie Ministerstwo Rolnictwa w roku 2002  pozwoliło rolnikom na nieformalną, sezonową wymianę gruntów, bez procedur administracyjnych, sprzedaży, wynajmu, czy konsolidacji. Rolnicy uzyskali większe działki bez kosztów i czasochłonnych procedur administracyjnych.

Zorganizowano wymiany sprzętu rolniczego, a także siły roboczej, czy wspólne prowadzenie gospodarstwa hodowlanego bydła.

Kto realizował dobrą praktykę

Specjalnie powołany zespół Intereasriuszy, przedstawiciele Rezerwatu

Istota innowacyjności i uniwersalności dobrej praktyki

Wdrożenie programu LEADER i stworzenie dla rolników miejsca dystrybucji i pomoc przy organizacji zbytu wytwarzanych przez nich produktów.

W ramach sieci produkcji i dystrybucji powstały nowe firmy, w tym restauracje, czy hotele (łącznie 40 nowych podmiotów gospodarczych)

Zalecenia dla zainteresowanych repliką

- wykorzystanie doświadczenia organizacyjnego

- poszukiwanie doraźnych rozwiązań,

Współpraca ze społecznościami lokalnymi

Powołanie pięciu grup roboczych, każdej z innej wsi, pracujących nad rozwiązaniami korzystnymi dla rolników uwzględniający także punkt widzenia interesów ochrony przyrody

Rezultaty wdrożenia dobrej praktyki

-zdobycie środków finansowych z programów środowiskowych,

- stworzenie dla rolników miejsca dystrybucji i pomoc przy organizacji zbytu wytwarzanych przez nich produktów.

-w ramach sieci produkcji i dystrybucji powstały nowe firmy, w tym restauracje, hotele (łącznie 40 nowych podmiotów gospodarczych),

-przywrócenie działalności rolniczej,

wzrost zatrudnienia przy pracach ochronnych  Rezerwatu

- realny wzrost przychodów mieszkańców,

Źródło informacji

[Dubel i in. 2013]

Załączniki

 

 

Literatura

 

  • Apostolopoulou   E,   Pantis   JD   2010.   Development   plans   versus conservation: explanation of emergent conflicts and state politcal handling. Environ Plan A 42, 982–1000.
  • Bołtromiuk, A. (red.) (2010), Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000 jako nowy   element otoczenia polskiej wsi i rolnictwa , Warszawa, pp. 57–61.
  • Deutsch, M. i Coleman, P.T. red., 2005. Rozwiązywanie konfliktów: teoria i praktyka, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
  • Chmielewksi W., Głogowska M. 2015 Implementation of the Natura 2000 Network in Poland – an Opportunity or a threat to Sustainable Development of Rural Areas? Study on Local Stakeholders’ Perception. Estarn Europen Countryside 21, 153-169.
  • Dolina Karpia [www.dolinakarpia.org].
  • Dubel A, Jamontt-Skotis M., Królikowska K., Dubel K., Czapski M. 2013. Metody rozwiązywania konfliktów ekologicznych na obszarach Natura2000. Centrum Rozwiązań Systemowych, Wrocław-Kraków.
  • Dubel A. Jamontt-Skotis M., Królikowska K, Baranowska A., Stefańska J. 2010. Skuteczne zarządzanie obszarami Natura 2000, Centrum Rozwiązań Systemowych, Kraków.
  • Folke C. 2006. Resilience: the emergence of a perspective for social-ecological systems analyses. Glob Environ Change 16, 253–267.
  • Hibszter 2008, Komunikacja społeczna jako sposób przezwyciężania konfliktów społecznych w parkach narodowych (wybrane przykłady). Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego Nr 10. Komisja Krajobrazu Kulturowego PTG, Sosnowiec, 579.
  • Królikowska K., 2007. Konflikty społeczne w polskich parkach narodowych, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków, 269.  
  • Michałek M., Kruk-Dowgiałło L. 2015. Konsultacje społeczne jako element planowania ochrony Obszarów Natrua 2000 na przykładzie Zatoki Puckiej. Inżynieria Ekologiczna/ Ecological Engineering Vol. 42, 2015.
  • Natura2000.gdos.gov.pl
  • Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2010 r. w sprawie przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko [Dz.U. 2010 nr 213 poz. 1397]. 
  • Sztumski J, 2000 Konflikty społeczne i negocjacje jako sposoby ich przezwyciężania. Częstochowa: Wydawnictwo Wydziału Zarządzania Politechniki Częstochowskiej.
  • Turner J.H. 2005. Struktura  teorii  socjologicznej.  Warszawa:  Wydawnictwo  Naukowe  PWN.
  • Ustawa o Ochranie Przyrody Dz. U. 2013, poz. 627

Newsletter




Kalendarium