Uniwersytet Karpacki

Udział społeczny w podejmowaniu decyzji w zakresie zarządzania wodami dorzeczy rzek karpackich

Wojciech Mróz

W prezentowanym artykule spróbujemy odpowiedzieć na pytanie, jakie są obecnie możliwości udziału społecznego w podejmowaniu decyzji związanych z zarządzaniem wodami dorzeczy karpackich rzek, a także, jakie są ograniczenia tego procesu. Ponadto przeanalizujemy obecne zaangażowanie społeczeństwa w planowaniu i realizacji zadań związanych z zarządzaniem wodami, a także przedyskutujemy wytyczne w tym zakresie dla samorządów lokalnych i organizacji pozarządowych.

Podstawy prawne i dokumenty strategiczne

Główną podstawą prawną dla partycypacji społecznej we wszystkich działaniach związanych planowaniem przestrzennym, ochroną środowiska i ochroną przyrody jest Ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (Dz.U. 2008 nr 199 poz. 1227). Ustawa określa m.in. zasady i tryb postępowania w sprawach udostępniania informacji o środowisku i jego ochronie, a także zasady udziału społeczeństwa w ochronie środowiska.

Wskazana ustawa umożliwia prawidłowe wdrożenie licznych dyrektyw Wspólnot Europejskich, w tym m.in.:

• dyrektywy Rady 85/337/EWG z dnia 27 czerwca 1985 r. w sprawie oceny skutków wywieranych przez niektóre przedsięwzięcia publiczne i prywatne na środowisko naturalne
• dyrektywy Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory
• dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2001/42/WE z dnia 27 czerwca 2001 r. w sprawie oceny wpływu niektórych planów i programów na środowisko
• dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2003/4/WE z dnia 28 stycznia 2003 r. w sprawie publicznego dostępu do informacji dotyczących środowiska

Należy w tym miejscu przypomnieć, że głównym źródłem przyjętych rozwiązań prawnych jest również Konwencja o dostępie do informacji, udziale społeczeństwa w podejmowaniu decyzji oraz dostępie do sprawiedliwości w sprawach dotyczących środowiska podpisana 25 czerwca 1998 w Aarhus. Konwencja został ratyfikowana przez Prezydenta RP w dniu 31 grudnia 2001, a w maju 2003 została opublikowana w Dzienniku Ustaw (Dz. U. Nr 78, poz. 706).

Natomiast w dziedzinie zrównoważonego zarządzania wodami podstawowym aktem prawnym na poziomie europejskim jest Dyrektywa 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2000 r. ustanawiająca ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej (Dz.U. UE L z dnia 22 grudnia 2000 r.), zwana Ramową Dyrektywą Wodną (RDW). Szczegółowe informacje o wdrażaniu RDW są opisane m.in. na portalu rdw.org.pl, prowadzonym przez Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej.

RDW zobowiązuje państwa członkowskie do racjonalnego wykorzystywania i ochrony zasobów wodnych w myśl zasady zrównoważonego rozwoju i podkreśla, że „sukces niniejszej dyrektywy jest uzależniony od ścisłej współpracy i spójnych działań na poziomie wspólnotowym, Państw Członkowskich oraz lokalnym, jak również od informacji, konsultacji i zaangażowania opinii publicznej, w tym użytkowników”. W związku z tym, w art. 14 (informowanie społeczeństwa i konsultacje) wskazano, że „Państwa Członkowskie zachęcają wszystkie zainteresowane strony do aktywnego udziału we wdrażaniu niniejszej dyrektywy, w szczególności w opracowywaniu, przeglądzie i uaktualnianiu planów gospodarowania wodami w dorzeczach”.

Komisja Europejska opracowała „Wspólną strategię wdrażania RDW” (CIS – Common Implementation Strategy) oraz szczegółowe wytyczne do jej wdrażania, dostępne na stronie internetowej Komisji Europejskiej „Implementing the EU Water Framework Directive & the Floods Directive”. Jednym z zagadnień, dla których opracowano szczegółowe wytyczne jest również „udział społeczeństwa”, a poradnik metodyczny w języku polskim jest dostępny na stronie rdw.org.pl (Poradnik metodyczny dotyczący udziału społeczeństwa we wdrażaniu przepisów Ramowej Dyrektywy Wodnej, 2002). Poradnik ten został zatwierdzony przez dyrektorów ds. gospodarki wodnej Unii Europejskiej, Norwegii, Szwajcarii oraz państw ubiegających się o przystąpienie do Unii Europejskiej podczas nieformalnego spotkania w trakcie duńskiego przewodnictwa w Kopenhadze (21-22 listopada 2002 r.). Stanowi on podstawowy dokument i punkt wyjścia do rozważań na temat roli społeczeństwa w zrównoważonym gospodarowaniu wodami śródlądowymi w Unii Europejskiej.

Wartości przyrodnicze i zagrożenia dla dorzeczy rzek karpackich

Ochrona rzek karpackich i ich dorzeczy jest nakierowana przede wszystkim na zachowanie zbliżonego do naturalnego charakteru górskich i podgórskich dolin rzecznych. Chronimy w nich przede wszystkim kompleksy siedlisk przyrodniczych z załącznika I Dyrektywy Siedliskowej, w tym przede wszystkim:

• 3220 Pionierska roślinność na kamieńcach górskich potoków,
• 3230 Zarośla wrześni na kamieńcach i żwirowiskach górskich potoków,
• 3240 Zarośla wierzby siwej na kamieńcach i żwirowiskach górskich potoków,
• 91E0 Łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe;

Doliny rzek karpackich stanowią również siedliska dla gatunków zwierząt wymienionych w załączniku II Dyrektywy Siedliskowej, a przede wszystkim:

• ryb: np. brzanki Barbus meridionalis petenei , głowacza białopłetwego Cottus gobio, bolenia Aspius aspius,
• ssaków: wydry Lutra lutra, bobra Castor fiber,
• bezkręgowców: np. biegacza urozmaiconego Carabus variolosus w źródliskowych częściach dolin, skójki gruboskorupowej Unio crassus.

W dorzeczach górskich rzek szczególną ochroną są również objęte inne tereny wodne i wodno-błotne, a w szczególności takie siedliska przyrodnicze jak:

• 3150   Starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nympheion, Potamion,
• 3160   Naturalne, dystroficzne zbiorniki wodne,
• 6430   Ziołorośla górskie (Adenostylon alliariae) i ziołorośla nadrzeczne (Convolvuletalia sepium),
• 7110  Torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą  (żywe) ,
• 7120  Torfowiska wysokie zdegradowane, zdolne do naturalnej i stymulowanej regeneracji,
• 7140  Torfowiska przejściowe i trzęsawiska (przeważnie z roślinnością z Scheuchzerio-Caricetea),
• 7220  Źródliska wapienne ze zbiorowiskami Cratoneurion commutati,
• 7230  Górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk,

Tereny wodno-błotne stanowią również siedliska gatunków roślin i zwierząt z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej, w tym np. następujących gatunków:

• roślin: ponikło kraińskie Eleocharis carniolica, języczka syberyjska Ligularia sibirica, tocja karpacka Tozzia carpatica,
• płazów: kumak górski Bombina variegata, traszka karpacka Lissotriton montandoni,
• bezkręgowców: poczwarówka zwężona Vertigo angustior.

Głównymi zagrożeniami dla dolin rzecznych w Karpatach są:

• niszczenie roślinności nadrzecznej, a co za tym idzie postępująca fragmentacja łęgów i zarośli nadrzecznych,
• modyfikacja koryt rzecznych, np. poprzez prace przeciwpowodziowe, spiętrzenia, umacnianie brzegów rzek,
• niszczenie kamieńców poprzez pobór żwiru,
• uniemożliwienie lub ograniczenie migracji ryb (zapory, spiętrzenia),
• inwazja obcych gatunków roślin zielnych – rdestowca ostrokończystego Reynoutria japonica, niecierpka gruczołowatego Impatiens glandulifera, kolczurki klapowanej Echinocystis lobata, barszczu Sosnowskiego Heracleum sosnovskii.

Podstawowym zagrożeniem dla terenów wodno-błotnych jest natomiast:

• modyfikacja stosunków wodnych, prowadząca do obniżenia poziomu wody
• wtórna sukcesja, postępująca szczególnie na terenach częściowo osuszonych – np. ekspansja sosny zwyczajnej na torfowiskach wysokich (Torfowiska Orawsko-Nowotarskie, Bieszczady)
• zaniechanie ekstensywnego użytkowania kośnego młak górskich.

Ochrona terenów wodnych i podmokłych w Karpatach

Podstawowym programem obejmującym ochronę terenów wodnych i podmokłych w Karpatach jest obecnie sieć Natura 2000 i związane z nią instrumenty prawne wdrażane w powiązaniu z ochroną istniejącej sieci krajowych obszarów chronionych (głównie parków narodowych, rezerwatów przyrody i parków krajobrazowych). Większość cennych terenów wodnych i wodno-błotnych objęto ochroną, jako specjalne obszary ochrony siedlisk (na podstawie Dyrektywy Siedliskowej) lub też obszary specjalnej ochrony ptaków (na podstawie Dyrektywy Ptasiej). Wśród tych obszarów należy przede wszystkim wymienić obszary Natura 2000, których głównych celem ochrony jest zachowanie górskich i podgórskich dolin rzecznych i związanych z nimi gatunków, czyli: Dolina Białki, Biała Tarnowska, Dolny Dunajec, Środkowy Dunajec z dopływami, Czarna Orawa, Jasiołka, Rzeka San, Dorzecze Górnego Sanu, Źródliska Wisłoki, Wisłoka z dopływami, Tarnawka, Łososina, Dolna Soła, Raba z Mszanką, Cedron. Natomiast wśród obszarów Natura 2000 szczególnie istotnych w ochronie obszarów wodno-błotnych należy wyróżnić: Torfowiska Orawsko-Nowotarskie, Bieszczady oraz Biały Potok.

Bardzo istotnym narzędziem w skutecznej realizacji działań ochronnych skierowanych na ochronę dolin rzecznych oraz obszarów podmokłych jest również monitoring siedlisk przyrodniczych i siedlisk gatunków Natura 2000 realizowany w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska. Opracowane w ramach tego monitoringu podręczniki metodyczne zawierają szczegółowe opisy zagrożeń i rekomendacje działań ochronnych dla każdego z typów siedlisk przyrodniczych i gatunków z załączników Dyrektywy Siedliskowej.

Głównym instrumentem w ochronie obszarów Natura 2000 są obecnie plany zadań ochronnych, które zostały w ostatnich latach utworzone również dla licznych obszarów istotnych w ochronie obszarów wodnych i podmokłych w Karpatach. Przykładowo plany takie wykonano dla obszarów: Jasiołka, Biała Tarnowska, Czarna Orawa, Dolina Białki, Dolny Dunajec. Warto podkreślić, że w całym procesie wdrażania sieci Natura 2000, a szczególnie w czasie planowania zadań ochronnych, przywiązuje się szczególną uwagę do zapewnienia aktywnego udziału społeczeństwa w procesie planowanie. Sporządzanie planów zadań ochronnych opiera się na partycypacyjnym modelu planowania, a jego główną osią jest powołanie Lokalnych Zespołów Współpracy, mających możliwość bezpośredniego udziału w pracach planistycznych, na każdym etapie sporządzania dokumentacji PZO.

Warto również dodać, że w roku 2015 Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Warszawie rozpoczęła prace nad przygotowaniem dokumentacji do planowanych nowych obszarów Ramsar w Karpatach, które są wyznaczane dla ochrony obszarów wodno-błotnych na podstawie Konwencji o obszarach wodno-błotnych z 1975 roku. Utworzenie takich obszarów niewątpliwie stanowiłoby istotne wsparcie w ochronie najcenniejszych obszarów podmokłych, ze szczególny uwzględnieniem torfowisk wysokich w Kotlinie Orawsko-Nowotarskich i w Bieszczadach, a także kompleksu torfowisk przejściowych i młak górskich w dorzeczu Jasiołki.

Dobre praktyki w zakresie partycypacji publicznej w ochronie dorzeczy rzek karpackich

Wytyczne w zakresie partycypacji społecznej w zarządzaniu dorzeczami rzek karpackich

Wytyczne dla samorządów lokalnych i regionalnych

Zrównoważone zarządzanie dorzeczami rzek w terenach górskich i podgórskich powinno stanowić jeden z podstawowych elementów polityki ekologicznej na poziomie lokalnym i regionalnym. Jest również doskonałą okazją do poprawy współpracy pomiędzy różnymi samorządami i innymi interesariuszami w całym dorzeczu. W szczególny sposób właściwe gospodarowanie wodami może mieć ogromne znaczenie w kompleksowej ochronie przeciwpowodziowej, a skutki procesów zachodzących w górnej części dorzeczy mogą mieć kluczowe znaczenie dla funkcjonowania ekosystemów rzecznych w ich dolnym biegu. Podobnie tez właściwa ochrona zasobów przyrodniczych związanych z dorzeczami górskich rzek (np. ochrona populacji ryb i umożliwienie im migracji) nie jest możliwa przy pominięciu jakiejkolwiek części doliny rzecznej. Przykładowo skuteczne zwalczanie inwazyjnych gatunków roślin nie będzie skuteczne, jeśli prac takich nie będzie się wykonywało systematycznie od źródeł w dół doliny rzecznej.

W związku z tym wskazane jest strategiczne planowanie wszelkich działań w uzgodnieniu ze wszystkimi gminami znajdującymi się w dorzeczu i innymi grupami interesów – zarówno zarządcami wód, administracją ochrony przyrody, jak i organizacjami pozarządowymi i środowiskiem naukowym. Dotyczy to zarówno planowania prac przeciwpowodziowych, jaki i wszelkich innych sposobów użytkowania dolin rzecznych. Wskazane jest np. przeprowadzenie strategicznej oceny oddziaływania na środowisko poboru żwiru w całym dorzeczu, a nie tylko ocenę wyznaczania punktów poboru na wybranych jego odcinkach.

Kluczowym zadaniem jest utrzymanie możliwie wysokiego stopnia naturalności rzek górskich w ich górnym biegu, co jest zarówno istotne ze względu na wysoka wartość przyrodniczą takich miejsc, jak i retencję potencjalnej fali powodziowej na terenach o mniejszej gęstości zaludnienia i mniejszym stopniu zagospodarowania terenu.

Zaleca się również włączenie się samorządów do wdrażania zaleceń Ramowej Dyrektywy Wodnej, za szczególnym uwzględnieniem udziału w planowaniu i wdrażaniu planów gospodarowaniu wodami, a także kompleksowego monitoringu i ochrony jednolitych części wód.

Wytyczne dla organizacji pozarządowych

Dotychczasowe efekty działalności organizacji pozarządowych w zakresie udziału społecznego w zarządzaniu dorzeczami rzeki w Karpatach wskazują, że działania takie mogą mieć kluczowe znacznie zarówno w zapewnieniu społecznej kontroli nad sposobami gospodarowania, jak i stanowić bezpośrednie wsparcie dla samorządów w realizacji obowiązków związanych np. z ochroną obszarów Natura 2000, czy tez wdrażaniem Ramowej Dyrektywy Wodnej. Szczególnie warto zwrócić uwagę na prace realizowane w Karpatach przez Towarzystwo na Rzecz Ziemi w ramach projektu „Natura się o(d)płaca”, rewitalizacji starorzeczy Wisły, ochronę doliny Soły i wielu innych cennych inicjatyw. Również wiele działań realizowanych przez Fundację Wspierania Inicjatyw Ekologicznych, m.in. w ramach projektu „Misja Natura”, ma duże znaczenie dla ochrony dorzeczy górskich rzek.

Organizacje pozarządowe w ścisłej współpracy ze środowiskiem naukowym, wykorzystując dotychczasowe bogate doświadczenia, mogą brać czynny udział nie tylko w realizacji działań ochrony czynnej, np. polegających na renaturyzacji roślinności nadrzecznej, ale również bezpośrednio w planowaniu zadań ochronnych w obszarach Natura 2000, konsultacji planów gospodarowania wodami, czy też monitoringu przyrodniczym. Mogą być również inicjatorem wspólnych działań kilku samorządów lokalnych, skierowanych na ochronę całych dorzeczy górskich rzek. Należałoby również zachęcać organizacje pozarządowe do pozyskiwania środków na testowanie i wdrażanie nowatorskich metod renaturyzacji ekosystemów wodnych i podmokłych, czy tez rozwijanie innowacyjnych metod pozyskiwania i analizy danych przyrodniczych i społecznych.

Wytyczne dla organizacji i instytucji o zasięgu międzynarodowym

Organizacje i instytucje o zasięgu międzynarodowym mają szczególne znaczenie w procesie planowania strategicznego na poziomie krajowym i regionalnym. Przykładowo bardzo istotne może być uwzględnienie aspektów przyrodniczych w krajowych planach i strategiach związanych z ochroną przeciwpowodziową, czy też żeglugą śródlądową. Ponadto istotny jest udział w strategicznych decyzjach związanych z wdrażaniem Ramowej Dyrektywy Wodnej.

Warto również podjąć dyskusję nad utworzeniem w polskich Karpatach sieci obszarów Ramsar, zarówno dla ochrony najcenniejszych obszarów podmokłych, jak i ochrony górskich i podgórskich rzek.

Literatura

1. JENDROŚKA J. 2002, Konwencja z Aarhus - geneza, status i kierunki rozwoju. Centrum Prawa Ekologicznego we Wrocławiu, Regional Environmental Centre for Central and Eastern Europe w Szentendre, Wrocław.

2. BAR M., JENDROŚKA J., TARNACKA K., 2002. Prawo do sądu w ochronie środowiska. Centrum Prawa Ekologicznego, Wrocław.

3. MRÓZ W. (red.), 2012. Monitoring siedlisk przyrodniczych. Przewodnik metodyczny. Część II. GIOŚ, Warszawa.

4. MRÓZ W., PERZANOWSKA J., OLSZAŃSKA A. (red.), 2011. Natura 2000 w Karpatach. Strategie zarządzania obszarami Natura 2000. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków.

5. BOJARSKI A. JELEŃSKI J., JELONEK M., LITEWKA T., WYŻGA B., ZALEWSKI J., 2005. Zasady dobrej praktyki w utrzymaniu rzek i potoków górskich. Ministerstwo Środowiska. Departament Zasobów Wodnych. Warszawa.

Strony internetowe

1. Implementing the EU Water Framework Directive & the Floods Directive [http://ec.europa.eu/environment/water/water-framework/objectives/implementation_en.htm]

2. Ramowa Dyrektywa Wodna – Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej [http://www.rdw.org.pl]

3. Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych. Państwowy Monitoring Środowiska [http://siedliska.gios.gov.pl]

4. Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych. Strona Centrum Natura 2000 Instytutu Ochrony Przyrody PAN w Krakowie. [http://www.iop.krakow.pl/cn2000/monitoring]

5. Projekt Natura 2000 w Karpatach. Instytut Ochrony Przyrody PAN [http://www.iop.krakow.pl/karpaty]

6. Projekt „Przywrócenie drożności korytarza ekologicznego doliny rzeki Biała Tarnowska”/ Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Krakowie [http://www.losos.org.pl]

7. Projekt „Natura się odpłaca”. Towarzystwo na Rzecz Ziemi [http://www.nso.info.pl]

8. Projekt „Misja Natura”. Fundacja Wspierania Inicjatyw Ekologicznych [http://www.misjanatura.fwie.pl]