Uniwersytet Karpacki

Alina Marek, Monika Ochwat-Marcinkiewicz

Nic o Karpatach bez mieszkańców regionu

Strony „[potwierdzają], iż Karpaty są unikalnym naturalnym skarbem o wyjątkowym pięknie i wartości przyrodniczej, ważną ostoją różnorodności biologicznej, obszarem źródliskowym głównych rzek, istotnym siedliskiem i ostoją dla wielu zagrożonych gatunków roślin i zwierząt oraz największym w Europie obszarem lasów pierwotnych, a także (…), iż Karpaty stanowią istotne środowisko przyrodnicze, gospodarcze, kulturowe, rekreacyjne oraz środowisko życia w sercu Europy, dzielone przez wielu ludzi i wiele państw”.

(preambuła Ramowej Konwencji o ochronie i zrównoważonym rozwoju Karpat)

Ramowa Konwencja o ochronie i zrównoważonym rozwoju Karpat (Konwencja Karpacka) została podpisana w Kijowie w maju 2003 roku, a jej zapisy weszły w życie w roku 2006. Jest drugą w skali świata, po Konwencji Alpejskiej, umową międzynarodową dedykowaną ekosystemowi górskiemu. Stronami Konwencji jest siedem państw – Czechy, Węgry, Polska, Rumunia, Serbia, Słowacja oraz Ukraina.

Konwencja Karpacka ma za zadanie stworzenie mechanizmu zintegrowanego zarządzania Karpatami w celu ich ochrony i zrównoważonego rozwoju. Strony Konwencji zobowiązały się do prowadzenia wszechstronnej polityki i współpracy dla poprawy jakości życia mieszkańców regionu, wzmocnienia lokalnej gospodarki oraz ochrony zasobów przyrodniczych i kulturowych. Konwencja stanowi również forum dialogu pomiędzy kluczowymi stronami, rozpoczynając od instytucji krajowych, a na lokalnych społecznościach kończąc.

Zapisy Ramowej Konwencji o ochronie i zrównoważonym rozwoju Karpat obowiązują w Polsce na obszarze 200 gmin położonych na terenie trzech województw: małopolskiego, podkarpackiego i śląskiego. Obszar ten stanowi ok. 6% powierzchni lądowej kraju (18 612,48 km²).

Wykaz gmin objętych Ramową Konwencją o ochronie i zrównoważonym rozwoju Karpat:

W województwie małopolskim:

• w powiecie bocheńskim: Lipnica Murowana, Łapanów, Nowy Wiśnicz, Trzciana, Żegocina;
• w powiecie brzeskim: Czchów, Gnojnik, Iwkowa;
• w powiecie gorlickim: Biecz, Bobowa, Miasto Gorlice, Gmina Gorlice, Lipinki, Łużna, Moszczenica, Ropa, Sękowa, Uście Gorlickie;
• w powiecie krakowskim: Mogilany, Świątniki Górne;
• w powiecie limanowskim: Dobra, Jodłownik, Kamienica, Laskowa, Limanowa (m), Limanowa (w), Łukowica, Mszana Dolna (w), Mszana Dolna (m), Niedźwiedź, Słopnice, Tymbark;
• w powiecie myślenickim: Dobczyce, Lubień, Myślenice, Pcim, Raciechowice, Siepraw, Sułkowice, Tokarnia, Wiśniowa;
• miasto Nowy Sącz;
• w powiecie nowosądeckim: Chełmiec, Gródek nad Dunajcem, Grybów (m), Grybów (w), Kamionka Wielka, Korzenna, Krynica-Zdrój, Łabowa, Łącko, Łososina Dolna, Muszyna, Nawojowa, Piwniczna-Zdrój, Podegrodzie, Rytro, Stary Sącz;
• w powiecie nowotarskim: Czarny Dunajec, Czorsztyn, Jabłonka, Krościenko nad Dunajcem, Lipnica Wielka, Łapsze Niżne, Nowy Targ (m), Nowy Targ (w), Ochotnica Dolna, Raba Wyżna, Rabka-Zdrój, Spytkowice, Szaflary, Szczawnica;
• w powiecie suskim: Budzów, Bystra-Sidzina, Jordanów (m), Jordanów (w), Maków Podhalański, Stryszawa, Sucha Beskidzka, Zawoja, Zembrzyce;
• w powiecie tarnowskim: Ciężkowice, Gromnik, Pleśna, Ryglice, Rzepiennik Strzyżewski, Szerzyny, Tuchów, Zakliczyn;
• w powiecie tatrzańskim: Biały Dunajec, Bukowina Tatrzańska, Kościelisko, Poronin, Zakopane;
• w powiecie wadowickim: Andrychów, Kalwaria Zebrzydowska, Lanckorona, Mucharz, Stryszów, Tomice, Wadowice;
• w powiecie wielickim: Biskupice, Gdów, Kłaj, Niepołomice i Wieliczka.

W województwie podkarpackim:

• w powiecie bieszczadzkim: Czarna, Lutowiska, Ustrzyki Dolne;
• w powiecie brzozowskim: Brzozów, Domaradz, Dydnia, Haczów, Jasienica Rosielna, Nozdrzec;
• w powiecie dębickim: Brzostek, Jodłowa;
• w powiecie jasielskim: Brzyska, Dębowiec, Jasło (m), Jasło (w), Kołaczyce, Krempna, Nowy Żmigród, Osiek Jasielski, Skołyszyn, Tarnowiec;
• miasto Krosno;
• w powiecie krośnieńskim: Chorkówka, Dukla, Iwonicz-Zdrój, Jaśliska, Jedlicze, Korczyna, Krościenko Wyżne, Miejsce Piastowe, Rymanów, Wojaszówka;
• w powiecie leskim: Baligród, Cisna, Lesko, Olszanica, Solina;
• miasto Przemyśl;
• w powiecie przemyskim: Bircza, Dubiecko, Fredropol, Krasiczyn, Krzywcza, Przemyśl;
• w powiecie przeworskim: Jawornik Polski;
• w powiecie ropczycko-sędziszowskim: Wielopole Skrzyńskie;
• w powiecie rzeszowskim: Błażowa, Chmielnik, Dynów (m), Dynów (w), Hyżne, Krasne, Lubenia, Tyczyn;
• w powiecie sanockim: Besko, Bukowsko, Komańcza, Sanok (m), Sanok (w), Tyrawa Wołoska, Zagórz, Zarszyn;
• w powiecie strzyżowskim: Czudec, Frysztak, Niebylec, Strzyżów, Wiśniowa.

W województwie śląskim:

• miasto Bielsko-Biała;
• w powiecie bielskim: Buczkowice, Jaworze, Kozy, Porąbka, Szczyrk, Wilkowice;
• w powiecie cieszyńskim: Brenna, Goleszów, Istebna, Ustroń, Wisła;
• w powiecie żywieckim: Czernichów, Gilowice, Jeleśnia, Koszarawa, Lipowa, Łękawica, Łodygowice, Milówka, Radziechowy-Wieprz, Rajcza, Ślemień, Świnna, Ujsoły, Węgierska Górka, Żywiec.

9.1. Ramowy charakter Konwencji Karpackiej

Z uwagi na ramowy charakter Konwencji Karpackiej i stopień ogólności jej zapisów, wdrażanie Konwencji wymaga przyjęcia dokumentów wykonawczych, dotyczących poszczególnych dziedzin. Mogą to być protokoły tematyczne, strategiczne plany działań lub strategie. Ponadto Strony Konwencji Karpackiej mogą uszczegóławiać zapisy protokołów lub strategicznych planów działań w krajowych planach działań lub krajowych strategiach.

9.2. Protokoły do Konwencji Karpackiej

Ramowa Konwencja o ochronie i zrównoważonym rozwoju Karpat zawiera zapisy natury ogólnej. Strony Konwencji mogą zaproponować do niej protokoły, w których zostaną zapisane konkretne działania i obowiązki. Protokoły te muszą zostać przyjęte i podpisane na posiedzeniach Konferencji Stron (ang. Conference of the Parties, COP), a następnie ratyfikowane przez poszczególne strony. Protokoły są najważniejszym instrumentem dla uzupełnienia treści Koraz ułatwienia wdrażania jej zapisów.

Zgodnie z art. 91, ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, po ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw protokoły do Konwencji Karpackiej stają się częścią krajowego porządku prawnego i są bezpośrednio stosowane.

Protokoły są opracowywane i przyjmowane na podstawie 2 i 18 artykułu Konwencji.

Do chwili obecnej zostały przyjęte następujące protokoły:

1. Protokół o ochronie i zrównoważonym użytkowaniu różnorodności biologicznej i krajobrazowej do Ramowej Konwencji o ochronie i zrównoważonym rozwoju Karpat – przyjęty podczas drugiego spotkania Konferencji Stron (COP2) (19 czerwca 2008 r. w Bukareszcie). W Polsce zapisy tego protokołu weszły w życie 10 kwietnia 2010 r.
2. 2.      Protokół o zrównoważonej turystyce do Ramowej Konwencji o ochronie i zrównoważonym rozwoju Karpat – przyjęty podczas trzeciego spotkania Konferencji Stron (COP3) (7 maja 2011 r. w Bratysławie). W Polsce zapisy tego protokołu weszły w życie 29 kwietnia 2013 r. 
3. Protokół o zrównoważonej gospodarce leśnej do Ramowej Konwencji o ochronie i zrównoważonym rozwoju Karpat – przyjęty podczas trzeciego spotkania Konferencji Stron (COP3) (7 maja 2011 r. w Bratysławie). Polska nie ratyfikowała tego protokołu.
4. Protokół o zrównoważonym transporcie do Ramowej Konwencji o ochronie i zrównoważonym rozwoju Karpat – przyjęty podczas czwartego spotkania Konferencji Stron (COP4) (26 września 2014 r. w Mikulovie). Polska jeszcze nie ratyfikowała tego protokołu.

9.3 Organy Konwencji Karpackiej

Konferencja Stron (COP)

Konferencja Stron jest głównym organem decyzyjnym Konwencji Karpackiej, w którym reprezentowane są wszystkie strony. Posiedzenia zwyczajne Konferencji Stron odbywają się zazwyczaj raz na trzy lata.

Konferencja Stron jest odpowiedzialna za przyjmowanie protokołów i poprawek do Konwencji oraz za ustanawianie jej organów pomocniczych. Ponadto COP decyduje o programie pracy, budżecie oraz wyznacza kierunki działań wspierających wdrażanie Konwencji i jej protokołów.

Konferencja Stron działa na podstawie 14 artykułu Konwencji Karpackiej.

Organy pomocnicze

Organy pomocnicze są ustanawiane przez Konferencję Stron w celu uzyskania wsparcia doradczego w zakresie konkretnych zagadnień związanych z ochroną i zrównoważonym rozwojem Karpat.

Organy pomocnicze są powoływane na podstawie artykułu 16 Konwencji Karpackiej. W chwili obecnej funkcjonują:

1. Komitet Wdrażający Konwencji Karpackiej

Komitet składa się z przedstawicieli Stron Konwencji Karpackiej. Jego posiedzenia odbywają się co najmniej raz w roku.

Jest to organ odpowiedzialny za przygotowanie decyzji Konferencji Stron. Dodatkowo Komitet podejmuje decyzje dotyczące rekomendowania przyjęcia protokołów, strategii lub zaleceń mających znaczenie dla osiągnięcia celów Konwencji. Komitet monitoruje również wdrażanie zapisów Konwencji i przygotowuje posiedzenia Konferencji Stron.

Komitet Wdrażający Konwencji Karpackiej działa na podstawie artykułu 14, ustępu 2, litery e oraz artykułu 16 Konwencji.

1. Grupy robocze Konwencji Karpackiej

Grupy robocze składają się z krajowych punktów kontaktowych dla Konwencji Karpackiej i / lub osób przez nie wyznaczonych. Posiedzenia grup roboczych są otwarte dla obserwatorów, czyli przedstawicieli różnorodnych instytucji i organizacji związanych z obszarem, którym zajmuje się grupa robocza.

Grupy robocze są powoływane w celu wspierania Konferencji Stron oraz Komitetu Wdrażającego Konwencji Karpackiej w implementacji zapisów Konwencji. Składają się ze specjalistów z konkretnych dziedzin i mają za zadanie opracowanie dokumentów do Konwencji, projektów lub propozycji działań. Obecnie funkcjonuje osiem grup roboczych Konwencji Karpackiej:

¾    Grupa Robocza ds. Ochrony i Zrównoważonego Użytkowania Różnorodności Biologicznej i Krajobrazowej,

¾    Grupa Robocza ds. Planowania Przestrzennego,

¾    Grupa Robocza ds. Rolnictwa i Rozwoju Wsi,

¾    Grupa Robocza ds. Zrównoważonej Gospodarki Leśnej,

¾    Grupa Robocza ds. Zrównoważonego Przemysłu, Energetyki, Transportu i Infrastruktury,

¾    Grupa Robocza ds. Turystyki Zrównoważonej,

¾    Grupa Robocza ds. Dziedzictwa Kulturowego i Tradycyjnej Wiedzy,

¾    Grupa Robocza ds. Adaptacji Do Zmian Klimatu.

Sekretariat Konwencji Karpackiej

Sekretariat pomaga stronom Konwencji Karpackiej we wdrażaniu jej zapisów. Organizuje i wspiera pracę organów Konwencji, jest odpowiedzialny za koordynację programu pracy oraz pomaga w opracowywaniu i wdrażaniu projektów. Ponadto Sekretariat ułatwia komunikację i wymianę informacji w sprawach związanych z Konwencją, jak również przygotowuje raporty na temat wdrażania Konwencji na posiedzenia Konferencji Stron.

Sekretariat funkcjonuje na podstawie artykułu 15 Konwencji Karpackiej. Obecnie działa w lokalizacji tymczasowej. Decyzję o lokalizacji Stałego Sekretariatu podejmą strony Konwencji Karpackiej.

Od 2004 roku funkcję Sekretariatu Konwencji Karpackiej pełni Regionalne Biuro UNEP w Wiedniu.

Inne grupy i inicjatywy

1. Karpacka Sieć Obszarów Chronionych (Carpathian Network of Protected Areas – CNPA)

Karpacka Sieć Obszarów Chronionych została powołana zgodnie z decyzją nr 4, ustęp 12 pierwszego spotkania Konferencji Stron (COP 1/4.12). Komitet Sterujący Karpackiej Sieci Obszarów Chronionych składa się z punktów kontaktowych dla CNPA wyznaczonych przez każdą ze stron Konwencji.

Karpacka Sieć Obszarów Chronionych wspiera wdrażanie Konwencji oraz protokołu o ochronie i zrównoważonym użytkowaniu różnorodności biologicznej i krajobrazowej.

1. Inicjatywa na rzecz Karpackich Terenów Wodno-Błotnych (Carpathian Wetland Initiative – CWI)

Inicjatywa została powołana w celu realizacji porozumienia o współpracy między Konwencją karpacką a Konwencją o obszarach wodno-błotnych (Konwencja Ramsar).

Organem wykonawczym Inicjatywy jest Zarząd, który składa się z krajowych punktów kontaktowych delegowanych przez strony Konwencji Karpackiej.

9.4 Udział publiczny w Konwencji Karpackiej

Posiedzenia organów Konwencji Karpackiej są otwarte dla obserwatorów. Przedstawiciele zarówno organizacji pozarządowych, jak i samorządów lokalnych i innych zainteresowanych instytucji mogą zgłosić chęć uczestnictwa za pośrednictwem formularza zgłoszeniowego, dostępnego na stronie internetowej Konwencji Karpackiej wraz z zaproszeniami na poszczególne spotkania (www.carpathianconvention.org). Językiem roboczym Konferencji Stron Konwencji Karpackiej jest język angielski.

Decyzje Konferencji Stron zalecają stronom Konwencji tworzenie krajowych mechanizmów ułatwiających partycypację społeczności lokalnej w podejmowaniu decyzji dot. wdrażania zapisów Konwencji.

Powyższe rekomendacje, zawarte w Decyzjach Konferencji Stron Konwencji, są częściowo realizowane w Polsce za pośrednictwem Krajowego Komitetu Sterującego Konwencji Karpackiej. Komitet ten został powołany przez Ministerstwo Środowiska, pełniące funkcję punktu kontaktowego Konwencji w Polsce. W skład komitetu wchodzą przedstawiciele ministerstw, parków narodowych i krajobrazowych, urzędów marszałkowskich i wojewódzkich z terenów objętych Konwencją oraz organizacje pozarządowe.

Dodatkowo w ramach projektu „Karpaty łączą” funkcjonuje „Koalicja dla wdrażania Konwencji Karpackiej” (Porozumienie Karpackie „Karpaty Naszym Domem”). Koalicja zrzesza ponad 70 podmiotów, w tym organizacje pozarządowe, jednostki samorządu terytorialnego oraz firmy z regionu karpackiego. W organizowanych w jej ramach spotkaniach tematycznych grup roboczych biorą udział eksperci i specjaliści z jednostek badawczych, naukowych i administracji publicznej. Działania te mają na celu budowanie platformy współpracy i konsultacji, co w dużej mierze odpowiada idei mechanizmu krajowego, przyczyniającego się do informowania, angażowania i budowania potencjału zainteresowanych podmiotów i społeczeństwa obywatelskiego na rzecz wdrażania Konwencji Karpackiej. Organizacją wiodącą Porozumienia jest Stowarzyszenie Ekopsychologia.

Nic o Karpatach bez mieszkańców regionu

Zapisy Konwencji Karpackiej rodzą zobowiązania dla Rządu Rzeczypospolitej Polskiej i to właśnie rząd jest odpowiedzialny za jej wdrażanie. Jednak z uwagi na fakt, że Konwencja obejmuje tylko 6% powierzchni lądowej kraju, nie ma ona priorytetowego charakteru. Nie zmieniają tego nawet istotna rola Karpat jako terenu źródliskowego, ich cenne zasoby przyrodnicze i kulturowe ani znaczenie turystyczne i rekreacyjne. Jednocześnie, z perspektywy rozwoju regionu karpackiego w Polsce, wdrażanie Konwencji Karpackiej wydaje się kluczowe. Jest to jedyny akt prawny odnoszący się do specyficznych problemów terenów górskich. Stąd warto zastanowić się, czy Ministerstwo Środowiska nie powinno powołać pełnomocnika ds. wdrażania zapisów Konwencji Karpackiej.

W interesie lokalnych i regionalnych samorządów czy organizacji pozarządowych jest wypracowanie, we współpracy z władzami centralnymi, takiego mechanizmu, który pozwoli na aktywne uczestnictwo w kształtowaniu decyzji Konferencji Stron, formowaniu zapisów protokołów do Konwencji oraz opracowywaniu strategicznych planów działań. Pozwoliłoby to na większe zaangażowanie lokalnych i regionalnych władz w działania związane z Konwencją Karpacką.

Gospodarze regionu (samorządy lokalne i regionalne) nie byli i nie są dostatecznie włączani w prace organów Konwencji. Nie wdrożono odpowiednich mechanizmów konsultacji poszczególnych dokumentów, rzutujących na kierunki rozwoju lokalnego. Do chwili obecnej nie zostało powołane biuro Konwencji zlokalizowane na terenie jej obowiązywania.

Wśród najpilniejszych rekomendacji, które w sposób znaczący wpłynęłyby na realizację zapisów Ramowej Konwencji o ochronie i zrównoważonym rozwoju Karpat, można wymienić:

1. Wyznaczenie przez Ministerstwo Środowiska pełnomocnika ds. wdrażania Konwencji Karpackiej.
2. Powołanie biura informacyjnego Konwencji Karpackiej na terenie objętym Konwencją (np. na mocy porozumienia województw karpackich).
3. Organizacja spotkań Krajowego Komitetu Sterującego Konwencji Karpackiej w regionie objętym Konwencją, nie rzadziej niż raz na pół roku.
4. Wytypowanie przez samorządy lokalne i organizacje pozarządowe ekspertów do reprezentowania polskiego stanowiska na spotkaniach grup roboczych Konwencji Karpackiej oraz podczas spotkań Konferencji Stron Konwencji.
5. Kontynuacja pracy „Koalicji dla wdrażania Konwencji Karpackiej”.
6. Powołanie funduszu grantowego, mającego na celu wsparcie samorządów i społeczności lokalnych w realizacji działań wpisujących się w zapisy Ramowej Konwencji o ochronie i zrównoważonym rozwoju Karpat.
7. Podpisanie porozumienia województw karpackich (województwo małopolskie, podkarpackie i śląskie) w celu uzgodnienia form i zasad współpracy dla wdrażania zapisów Konwencji Karpackiej.
8. Opracowanie i przyjęcie przez województwa karpackie (województwo małopolskie, podkarpackie i śląskie) Strategii zrównoważonego rozwoju regionu karpackiego, obejmującej polski obszar Karpat.

Bibliografia:

www.carpathianconvention.org

www.konwencjakarpacka.pl

www.porozumieniekarpackie.pl